Op 28 juni besloten ministeriele vertegenwoordigers van de zes partners in het kernfusieproject ITER – de EU, Japan, China, Rusland, Zuid Korea en de VS – om het project op de Europese locatie (het Franse Cadarache) te bouwen, en niet in het Japanse Rokkasho. Daarmee komt een einde aan de langdurige impasse rond de keus van de locatie van het project, en is een historische stap gezet op weg naar de ontwikkeling van fusie als duurzame energiebron. De beslissing volgt op maanden van intensieve bilaterale onderhandelingen tussen de Europese Unie en Japan. In ruil voor de keuze voor Europa heeft Japan een bevoorrechte positie in het project gekregen.

De Franse president Jacques Chirac noemde de beslissing “een groot succes” voor Frankrijk, voor Europa en voor alle partners in ITER. “De internationale gemeenschap kan nu een ongekende wetenschappelijke en technologische uitdaging aangaan die grote hoop biedt om de mensheid te voorzien van een energiebron zonder invloed op het klimaat, die praktisch onuitputtelijk is”, aldus Chirac.

De Japanse minister voor Wetenschap en Cultuur Nariaka Nakayama zei dat zijn land blij en bedroefd tegelijk is. Bedroefd omdat de reactor niet in Rokkasho komt, maar blij dat Japan kan bijdragen aan de ontwikkeling van fusie-energie.

Nederlandse invloed

Het zogenaamde “privileged partnership” waarmee Japan nu heeft ingestemd, is tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie ontwikkeld. Minister van OCW Maria van der Hoeven heeft, samen met EU-Commissaris voor Onderzoek Janez Potoçnik, het initiatief genomen om dit concept te ontwikkelen. Een groot deel van de daarop volgende onderhandelingen hebben gediend om de details van de overeenkomst nader vast te leggen. Tijdens het voorzitterschap heeft Minister Van der Hoeven zich actief ingespannen om de vastgelopen onderhandelingen over de locatie van ITER vlot te trekken.

Het ‘privileged partnership’, waarvan details al eerder door Japanse media waren geopenbaard, houdt onder meer in dat het ‘non-host’ land de positie van Directeur-Generaal van het project zal invullen, en bovendien 20% van de mankracht voor het project zal leveren. Ook zal het ‘non-host’ land een aantal aan ITER gerelateerde onderzoekslaboratoria gaan huisvesten. De overeenkomst houdt verder in dat de ITER-host 50% van de kosten draagt. De andere vijf partijen dragen elk 10% bij. Het grootste deel van deze bijdragen zijn onderdelen die elke partner in eigen land bouwt, en daarna naar de ITER-locatie verscheept worden. De ‘non-host’ zal bovendien 20% van de onderdelen van ITER produceren, maar slechts 10% betalen. De overige 10% wordt opgebracht door de ITER-host, voornamelijk in de vorm van industriële contracten. Details van deze overeenkomst kunnen overigens nog wijzigen.

Motor van de zon

Kernfusie is het proces waarbij lichte atoomkernen samensmelten tot zwaardere, en het is de energiebron van de zon en de sterren. Het wereldwijde fusie-onderzoeksprogramma is erop gericht om een fusie-elektriciteitscentrale te ontwikkelen die veilig en betrouwbaar is, ruim voorradige brandstof heeft, met een minimale milieubelasting en economisch rendabel. ITER moet aantonen dat het mogelijk is om op industriele schaal fusie-energie op te wekken. De opvolger van ITER, DEMO, zal een prototype elektriciteitscentrale van 1000 MW worden, die over zo’n 35 jaar de eerste elektriciteit aan het net zal leveren. Fusie kan dan in de tweede helft van deze eeuw gaan voorzien in een groeiend deel van de wereldenergiebehoefte.

In Nederland wordt aan kernfusie gewerkt in het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen, te Nieuwegein. FOM-Rijnhuizen doet onderzoek naar het optimaliseren van het opsluiten van een heet fusie-gas (een zg. ‘plasma’), onderzoekt de wisselwerking tussen een plasma en een wand, en ontwikkelt geavanceerde meetmethoden. Directeur van FOM-Rijnhuizen Aart Kleyn: “We zijn erg blij met deze overeenkomst. Kernfusie is een zeer belangrijke energiebron met grote mogelijkheden voor de toekomst. Nu de politieke overeenstemming gevonden is, kan het fusieprogramma eindelijk weer met volle kracht vooruit. Rijnhuizen gaat zich sterk maken om samen met de Nederlandse industrie een deel van ITER gaan bouwen.”

Niek Lopes Cardozo, hoofd van het fusie-onderzoek op FOM-Rijnhuizen, voegt hieraan toe: “Op deze doorbraak hebben we bijna 5 jaar gewacht. Het is kennelijk niet eenvoudig geweest om met zoveel landen tot overeenstemming te komen, maar gelukkig is iedereen binnen boord gebleven. Fusie is een van de weinige gebieden in de wetenschap waar Europa een leidende positie inneemt, en het is dan ook volstrekt terecht dat ITER naar Cadarache gaat. Het is aan de landen van de Europese Unie om te laten zien dat ze het ITER-project tot een succes kunnen maken.” En verder: " ITER is een uniek natuurkundig experiment. Er treden condities van de materie in op die niet eerder in een laboratorium onderzocht konden worden. ITER biedt geweldige mogelijkheden voor fundamenteel onderzoek, en het is van groot belang dat Nederland daar goed in deelneemt. Nu ITER in Europa komt moet het Nederlandse onderzoek hier helemaal voor gaan, en een positie aan het front zien te verwerven."

ITER online in 2015

ITER is een grootschalig internationaal wetenschappelijk en technologisch project met als doel om de volgende grote stap te zetten om kernfusie als schone, veilige en vrijwel onuitputtelijke energiebron te ontwikkelen. Het project zou in 2015 van start moeten gaan, de bouw kan nog dit jaar beginnen.

De bouwkosten van ITER bedragen 4,7 miljard Euro gedurende tien jaar, en een zelfde bedrag wordt voorzien voor twintig jaar bedrijf. Van de totale bouwkosten van ITER gaat naar verwachting 80% naar de industrie. De onderhandelingen rond het project worden gezien als een testcase voor grootschalige internationale samenwerking op het gebied van wetenschap en technologie.