Fout op fout bij het ontstaan van kankercellen
Alle cellen in het lichaam kunnen delen. De deling van cellen staat onder controle van regelgenen. Als er mutaties optreden in deze genen kan een cel ongecontroleerd aan het delen slaan. Tijdens zo’n celdeling ontstaan er gemakkelijk kleine foutjes (mutaties) in het DNA. Elke cel heeft reparatiemechanismen waardoor mutaties vaak hersteld kunnen worden. Maar ook de genen die zorgen voor dit herstel kunnen aangetast worden. Wanneer dit gebeurt, neemt het aantal mutaties in het DNA snel toe. Vijf tot zeven regelgenen moeten beschadigd zijn voordat een cel zo ernstig ontregeld raakt dat deze een kankercel kan worden.
NEMO Kennislink
Kennislink.nl interviewde tien toponderzoekers in Nederland en bundelde hun verhalen in een interactief digitaal boek. De onderzoekers nemen je mee in de wereld van hun onderzoek. Beleef een reis door de cel en al haar eigenaardigheden. De strijd tegen kanker legt helder uit en gebruikt daarbij beeld, video, infographics en 3D-animaties.
Tumorgroei door verbinding met bloedvaten
Een kankercel zal proberen om omliggend weefsel te infiltreren. Ergens in het weefsel kan de cel dan vast komen te zitten en zo ontstaat er na een aantal delingen een klompje cellen; het prille begin van een tumor. Zonder voedingsstoffen en zuurstof zullen de kankercellen niet lang kunnen leven. Maar door het uitzenden van speciale signaalstoffen verleiden zij het lichaam tot het aanleggen van bloedvaten die het klompje cellen van voldoende voedingsstoffen en zuurstof voorzien. Deze levenslijn zorgt ervoor dat het tumorweefsel zich vervolgens snel uit kan breiden.
Een klein klompje cellen heeft zuurstof en voedingsstoffen nodig om uit te groeien tot een grote tumor. Door het uitscheiden van signaalstoffen wordt het lichaam verleid tot het aanleggen van een levenslijn voor de tumor.
Uitzaaiende tumoren
Als de tumor groot genoeg wordt, beginnen de buitenste cellen af te brokkelen. Zij zijn op de een of andere manier niet meer nauw genoeg verbonden met het hart van de tumor. Deze losgeraakte kankercellen kunnen via de bloedbaan andere weefsels bereiken. Eenmaal aangekomen op de plaats van bestemming breken de cellen door de bloedvatwand heen en vestigen zich op dezelfde manier als hierboven op de nieuwe plek in het lichaam. Wanneer een tumor ontstaat door verplaatsing van kankercellen uit een andere tumor, is er sprake van een uitzaaiing.
Bij metastasering laten tumorcellen (A) los van de primaire tumor (B), banen zich een weg door naburig weefsel en infiltreren vervolgens de bloed- of lymfevaten ©. Van daaruit verschaffen de cellen zich toegang tot andere organen en weefsels en veroorzaken secundaire tumoren.
Elf groepen
De honderden verschillende vormen van kanker zijn grofweg in te delen in elf hoofdgroepen. Hieronder wordt elke groep kort behandeld aan de hand van een (veelvoorkomende) kankersoort uit de betreffende groep.
Kanker van bloed, beenmerg en lymfeklieren: leukemie
Bij bloedkanker of leukemie delen de witte bloedcellen ongecontroleerd. Hierdoor zijn er niet alleen te weinig gezonde witte bloedcellen, maar is er ook een tekort aan rode bloedcellen en bloedplaatjes. Dit komt doordat de sneldelende witte bloedcellen alle plaats innemen en de andere cellen van het bloed wegdrukken Een leukemiepatiënt heeft daarom vaak bloedarmoede en een hoge kans op infectie en bloedingen.
Afbeelding van rode en witte bloedcellen in gezond bloed. Ongecontroleerde groei van witte bloedcellen bij leukemie zorgt ervoor dat rode bloedcellen verdrongen worden.
Er zijn twee vormen van leukemie. Acute leukemie komt vooral voor bij kinderen. De ziekte ontwikkeld zich snel, maar is met een combinatie van chemotherapie en bloedtransfusies tegenwoordig goed te behandelen. Chronische leukemie ontstaat met name bij mannen boven de vijftig. Deze vorm van leukemie is langslepend; het kan jaren duren voordat de patiënt ergens last van krijgt.
Kanker van bot en weke delen (spieren, weefsel en kraakbeen): botkanker
Botkanker ontstaat vanuit botcellen of kraakbeencellen en komt meestal tot uiting tussen het 15e en 25e levensjaar. Klachten zijn pijn in het bot en soms ontsteking van naastliggende spieren en gewrichten. Het is voor medici erg moeilijk om botkanker op tijd te ontdekken, waardoor er vaak al uitzaaiingen zijn. Het komt wel voor dat een tumor de kans krijgt om zo groot te worden dat het gewicht een botbreuk veroorzaakt.
Zeer grote honden, zoals de Duitse Dog, zijn gefokt op een hoge groeisnelheid. Door deze selctie komt bij zulke rassen relatief veel botkanker voor.
Borstkanker
Cellen van het melkklierweefsel zijn betrokken bij het ontstaan van borstkanker. Bij vrouwen is het de meest voorkomende vorm van kanker, maar ook mannen hebben een kans van 1 op 1000 om gedurende hun leven borstkanker te krijgen. Bij borstkanker kan zowel een erfelijke afwijking als de invloed van hormonen een rol spelen.
Mutaties in de BRCA1 en BRCA2 genen (die ook bij eierstokkanker voorkomen) geven 40 tot 85 procent kans op het ontwikkelen van borstkanker. Verder spelen er factoren als een vroege menstruatie, een late menopauze, op late leeftijd voor het eerst zwanger worden en gebruik van extra hormonen (zoals bijvoorbeeld de anticonceptiepil).
Tijdens het bevolkingsonderzoek wordt preventief een röntgenfoto van de borst gemaakt.
De eerste klacht is meestal een duidelijk voelbaar knobbeltje in de borst, wat vrouwen makkelijk zelf kunnen vaststellen. Onderzoek door een arts blijft nodig om de ernst van de zwelling te bepalen en een goede behandeling op te zetten. Vrouwen tussen 50 en 75 jaar worden elke twee jaar opgeroepen voor bevolkingsonderzoek, waarbij preventief een röntgenfoto van de borsten wordt gemaakt. Op die manier kan borstkanker nog sneller aan het licht komen en dit maakt behandeling makkelijker.
Kanker van het centraal zenuwstelsel: hersentumoren
Hersentumoren ontstaan meestal uit het bindweefsel (glia) van de hersenen. Hoe deze glia-cellen kunnen ontaarden in kankercellen is nog niet bekend. De ziekte openbaart zich vaak op een leeftijd tussen de 50 en 60 jaar en begint met klachten als hoofdpijn, psychische veranderingen of spraakstoornissen. Wetenschappers verwachten dat de aanleg om een hersentumor te krijgen bij de geboorte al aanwezig is, maar dat de ziekte niet erfelijk is.
Hersentumor (glioblastoom) zichtbaar gemaakt op een scan.
Kanker van hormoonproducerende klieren: schildklierkanker
Schildklierkanker is zeldzaam en komt vaak al op jonge leeftijd voor, meer bij vrouwen dan bij mannen. De schildklier van een patiënt met schildklierkanker werkt gewoon goed waardoor de ziekte alleen ontdekt kan worden als er een knobbeltje voelbaar is. Behandeling vindt plaats door het verwijderen van de schildklier (waarna levenslang tabletten met schildklierhormoon moeten worden geslikt).
De schildklier ligt in de hals, vlak onder het strottenhoofd en tegen het begin van de luchtpijp aan.
Een andere methode is het gebruik van radioactief jodium. Gezonde schildkliercellen nemen jodium op om schildklierhormoon aan te maken. Vandaar dat ook de schildklierkankercellen gevoelig zijn voor jodium. Maar omdat het gebruikte jodium radioactief is, zullen de kankercellen afsterven. Ook eventuele uitzaaiingen van schildklierkankercellen zijn met radioactief jodium te behandelen.
Kanker van hoofd-/halsgebied: mondkanker
Cellen in de mond kunnen ongeremd gaan delen door schadelijke stoffen (carcinogenen) in alcohol en tabak. Soms wordt de ziekte veroorzaakt door slechte voeding of een virusinfectie. Mondkanker komt meer voor bij mannen, maar met de toenemende consumptie van alcohol en tabak door vrouwen neemt ook het aantal gevallen van deze ziekte bij vrouwen toe.
In de meeste gevallen wordt een tumor in de mond veroorzaakt door het misbruiken van onder andere alcohol en tabak. Deze producten bevatten carcinogene stoffen die de cellen aan kunnen zetten tot ongeremd delen.
Huidkanker
Huidkanker ontstaat meestal door overmatig zonnen. UV-straling van de zon beschadigt het DNA van de gezonde huidcellen, waardoor deze kunnen veranderen in kankercellen. Vooral mensen die herhaaldelijk als een rode kreeft van het strand komen, hebben kans op het ontstaan van een melanoom.
Een melanoom is de meest agressieve vorm van huidkanker die ook vrij makkelijk uitzaait. Deze tumor gaat uit van pigmentcellen in de huid. Naast de huid zelf kunnen ook moedervlekken op de huid ontaarden in melanomen. Mensen met veel, aangeboren moedervlekken lopen hierdoor extra risico op het krijgen van huidkanker.
Overmatig zonnen kan huidkanker veroorzaken. UV-straling tast het DNA van gezonde huidcellen aan waardoor deze uit kunnen groeien tot een melanoom.
Kanker van de luchtwegen: longkanker
Cellen in de longen ontaarden in kankercellen door de invloed van schadelijke stoffen uit sigarettenrook. Ook rook van sigaren en pijp kunnen de longcellen beschadigen. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat longkanker geen erfelijke factoren heeft.
Er zijn twee vormen van longkanker; niet-kleincellig en kleincellig. Behalve over de omvang van de kankercellen zegt deze indeling ook iets over de tumorgroei. Niet-kleincellige longkanker groeit relatief minder snel en zaait ook veel minder snel uit dan kleincellige longkanker.
Roken vormt de belangrijkste risicofactor voor het ontstaan van longkanker.
Door het inademen van asbestvezels kan kanker van het longslijmvlies ontstaan. Deze vorm van longkanker staat ook wel bekend als ‘mesothelioom’. Tussen de blootstelling aan asbest en het optreden van de ziekte kan wel 20 jaar zitten. Vandaar dat vooral oudere mensen longvlieskanker krijgen. De verwachting is dat na 2018 het aantal patiënten zal dalen, omdat asbest in Nederland nu verboden is. Of de ziekte helemaal verdwijnt is niet zeker. Er zijn aanwijzingen dat ook virussen ‘mesothelioom’ kunnen veroorzaken.
Kanker van het longslijmvlies wordt vaak veroorzaakt door het inademen van schadelijke asbestvezels.
Kanker van de urinewegen: nierkanker
Nierkanker komt in Nederland niet zo vaak voor. Mannen ontwikkelen de ziekte veel vaker dan vrouwen. Meestal heeft een patiënt met nierkanker last van buikpijn en bloed in de urine. In sommige gevallen is er in de buik een zwelling te voelen. In dat geval is de tumor al behoorlijk groot. Bij behandeling van sommige niertumoren is het mogelijk om de bloedvaten die naar de tumor lopen af te sluiten. De kankercellen sterven daardoor af.
Kanker van de spijsverteringsorganen: darmkanker
Darmkanker is een verzamelnaam voor tumoren in de dunne darm, dikke darm en endeldarm. Vooral kanker van de dikke darm komt erg vaak voor. Klachten van patiënten met dikke darmkanker zijn moeilijk te duiden. Vaak is er sprake van chronische maagklachten of ontstekingen in de maag, waardoor een arts op het verkeerde been wordt gezet.
Zo’n onschuldige darmpoliep die bij heel veel mensen voorkomt, groeit in sommige gevallen uit tot darmkanker.
Een tumor in de darmen ontstaat meestal uit een darmpoliep. Zo’n poliep is een goedaardige zwelling die bij veel mensen voorkomt. Voornamelijk onder invloed van het voedingspatroon kan een poliep ontaarden in darmkanker. Het gebruik van veel dierlijke producten (zoals bijvoorbeeld rood vlees) verhogen het risico op dikke darmkanker. Met een vezelrijk dieet en voldoende lichaamsbeweging wordt het risico op darmkanker kleiner.
Kanker aan de geslachtsorganen: prostaatkanker en baarmoederhalskanker
Prostaatkanker bij mannen komt veel voor, vooral op oudere leeftijd. De tumor is over het algemeen traag groeiend. Dit blijkt wel uit het feit dat prostaatkanker bij 40 tot 50 procent van de, aan andere doodsoorzaken overleden, mannen van boven de 80 jaar kan worden vastgesteld. De ziekte geeft doorgaans maar weinig klachten en ontstaat waarschijnlijk door veranderingen in de hormoonhuishouding.
Cellen van het slijmvlies dat de overgang vormt tussen baarmoederhals en baarmoedermond kunnen baarmoederhalskanker veroorzaken. Het humaan papillomavirus (HPV) speelt hierbij een belangrijke rol. 80 procent van de vrouwen loopt gedurende het leven een HPV-infectie op, meestal door geslachtsgemeenschap. Waarom de infectie bij sommige vrouwen leidt tot baarmoederhalskanker is nog onduidelijk, maar roken zou een risicofactor kunnen zijn.
Het humaan papillomavirus (HPV) speelt een bealngrijke rol bij het ontwikkelen van baarmoederhalskanker.
Het voorkomen van verschillende soorten kanker bij mannen en vrouwen in Nederland in 2005. Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
Dit dossier geeft een zeer breed overzicht van het ontstaan van kanker en verschillende vormen van kanker. Omdat er zoveel factoren van invloed kunnen zijn op het ontwikkelen van tumoren en de patiënt vaak pas na een aantal jaren duidelijke klachten krijgt, is het heel moeilijk om grip op deze ziekten te krijgen. Het onderzoek gaat door en richt zich, naast een betere behandeling, op de preventie van kanker.