Volgens astronomen van de Britse Particle Physics and Astronomy Council (PPARC) is de grootste planeet in ons zonnestelsel een röntgenspiegel. Met de XMM-Newton röntgentelescoop van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA wisten dr. Anil Bhardwaj en zijn team een deel van de röntgenstraling van Jupiter te herleiden tot uitbarstingen op de zon. Door dit onderzoek hebben sterrenkundigen een middel in handen om zonder dure ruimtesondes naar de achterkant van de zon te kijken.

Röntgenstraling is de op één na krachtigste soort elektromagnetische straling die we kennen. Eén foton (lichtdeeltje) röntgenstraling bevat wel duizend keer zoveel energie als een foton zichtbaar licht. Alleen gammastraling is nóg krachtiger. Röntgen- en gammastraling dringen door hun grote energie per deeltje makkelijk door ‘zachte’ materie als organen heen en worden daarom veel gebruikt in medische apparatuur. Röntgen- en PET-scanners maken er bijvoorbeeld gebruik van.

Sterrenkundigen vermoeden al langer dat de röntgenstraling van Jupiter’s evenaar een reflectie is van röntgenstraling uit de zon. Ook de polen van de gasreus zenden röntgenstraling uit, maar die wordt volgens sterrenkundigen veroorzaakt door processen in Jupiter zelf. Bijzonder is dat niet: ook Saturnus, de maan, Venus en Mars produceren zulke straling. Maar wekt Jupiter al zijn röntgenstralen zelf op? Bhardwaj gebruikte de röntgentelescoop XMM-Newton om naar de röntgenstraling van Jupiter’s evenaar te kijken.

Die bleek netjes in de pas te lopen met röntgenactiviteit op de zon. Jupiter’s evenaar kaatst dus röntgenstraling van de zon door naar de aarde. Zo wisten de sterrenkundigen de weerkaatsing van röntgenstraling uit een zonnevlam op te pikken. “We hebben geluk gehad,” aldus Bhardwaj: “tijdens de waarneming ontstond er een middelgrote zonnevlam. Het röntgendeel daarvan zagen we mooi terug in een aanzwellende röntgenactiviteit op Jupiter.”

Zonnevlammen zijn grote uitbarstingen in de zonne-atmosfeer, waarbij magnetische veldlijnen zich in een klap herschikken en een hoop energie vrijmaken. Zonnevlammen zijn zonder uitzondering groter dan de aarde.

“Jammergenoeg misten we een andere zonnevlam tijdens de waarneming van 3,5 dag,” geeft hij toe. XMM-Newton was op het moment van de uitbarsting in zijn perigeum, het punt in zijn baan waar hij het dichtst bij de aarde is. Daar kon hij de röntgenweerkaatsing in Jupiter’s atmosfeer niet zien.

Niet alleen toont het Britse onderzoek aan dat Jupiter niet al zijn röntgenstraling zelf aanmaakt, het zorgt ook voor een manier om naar de achterkant van de zon te kijken. Hoewel sterrenkundigen vanuit hun laboratoria op aarde en met het speciale ruimte-observatorium SOHO een groot deel van de zon kunnen bekijken, zijn er nog blinde plekken in de waarneming. De Jupiter-spiegel zorgt dat ze ook in voorheen onzichtbare gebieden kunnen kijken.

Met betere waarnemingen van de zon hopen sterrenkundigen zonnevlammen en andere explosieve verschijnselen in de zonne-atmosfeer beter te begrijpen. Dat is onder andere nodig om eventuele interplanetaire reizigers te beschermen. Op aarde zijn we tegen het stralingsgeweld van de zon beschermd door onze atmosfeer en het aardmagnetisch veld, maar reizigers naar Mars hebben die luxe niet. Als ontwerpers beter weten hoe zonne-vlammen ontstaan en wat voor straling ze produceren kunnen ze betere voorzorgen nemen tegen het stralingsgevaar.