“Beste vrienden, kennissen en onbekenden, landgenoten en mensen van alle landen en continenten! Over enkele minuten zal een machtig schip mij naar de verre ruimte brengen. Wat kan ik u zeggen in deze laatste minuten voor de lancering? Op dit moment lijkt mijn hele leven te zijn samengevat in één wonderbaarlijk ogenblik. Alles, waarvoor ik geleefd en gewerkt heb, stond in dienst van datgene wat vandaag gaat gebeuren. U begrijpt dat het niet gemakkelijk is mijn gedachten te ordenen nu het uur aanbreekt van de proefneming die wij zo lang en enthousiast hebben voorbereid. Wat voelde ik toen men mij voorstelde deze eerste historische ruimtevlucht te ondernemen? Vreugde? Niet alleen! Trots? Ook niet alleen trots. Ik was buitengewoon gelukkig. De eerste in de ruimte te zijn, een nog nooit eerder aangegaan gevecht met de natuur te beginnen kan men iets mooiers dromen?”

Het was doodstil op het lanceerplatform in Baikonoer. Alleen het zachte gekraak van de luidsprekers was te horen toen Joeri Gagarin zijn toespraak onderbrak. Nadat hij had uitgeweid over de ‘heldenmoed van het Sovjetvolk ,merkte Gagarin dat Sergei Koroljev, de chef-constructeur van het Russische ruimtevaartprogramma, nerveus op zijn horloge keek. Het was tijd om er een einde aan te maken. “Slechts enkele minuten scheiden ons van de start,” ging Gagarin voort. "Ik roep u, beste vrienden, een hartelijk ’Tot ziens!’ toe, zoals dat de gewoonte is wanneer iemand een verre reis onderneemt. Hoe graag zou ik u allen willen omarmen, kennissen en onbekenden, verre en nabije vrienden!"

Op dat moment stond Gagarin op het ijzeren platform, vlak vóór de ingang van zijn capsule. Na een “tot spoedig weerziens” gleed hij in het voorste compartiment van de Vostok. De monteurs Vladimir Ivanov en Viktor Vassiljev sloten de toegangsdeur. Daarna lag Gagarin alleen opgesloten in zijn kleine ruimte. Toen, om 09.07 uur Moskoutijd op 12 april 1961, gaf Koroljev het commando om op te stijgen.

“Po-je-cha-li!,” schreeuwde Gagarin: “Er op los!” De vier armen waarmee de raket aan het lanceerplatform was bevestigd zwenkten naar achteren, en een seconde later schoot het glimmend witte gevaarte met de eerste mens aan boord op weg naar de ruimte.

Joeri Aleksejevitsj Gagarin – een Rus als eerste mens in een baan om de aarde. Al dagenlang vóór die bewuste 12e april 1961 was de spanning te snijden. In en rond Moskou wachtten buitenlandse journalisten op het officiële nieuws van een op handen zijnde, mogelijk belangrijke doorbraak in de ruimtevaart. Er circuleerden geruchten dat Rusland al eerder een mens in de ruimte had geschoten.

Op 11 april bijvoorbeeld meldde het Britse communistische dagblad Daily Worker dat de Sovjet-Unie de eerste mens een vlucht in de ruimte had laten maken en hem levend had teruggebracht. Het blad beweerde dat de ruimtereiziger, de zoon van een vooraanstaande Russische vliegtuigontwerper, nadelige invloed zou hebben ondervonden van de vlucht.

Uit ‘welingelichte’ bron in Moskou had de Daily Worker vernomen dat de ruimtevaarder “op ongeveer 320 km hoogte drie omwentelingen om de aarde had gemaakt alvorens in antwoord op een signaal van grondstations terug te keren.” Het Londense dagblad Daily Sketch ging nog verder, en identificeerde de ruimtevaarder als Gennady Mikhailov. Het Russische persbureau Tass ontkende die berichten. Maar de geruchten duurden voort en beide bladen hielden hun verhalen staande.

Was Gagarin wel de eerste? Uit Russische verslagen over de eerste jaren van de ruimtevaart weten we dat alle mogelijke moeite is gedaan om misverstanden te vermijden. Voor het uittesten van communicatieverbindingen moesten geluidsbanden tijdens onbemande vluchten worden afgedraaid. Een stem die getallen aflas werd afgewezen. Evenals gezang, uit vrees dat de transmissiesignalen in het Westen zouden worden onderschept en het verhaal in de wereld zou kunnen worden gebracht dat een Rus gek geworden was in de ruimte.

Uiteindelijk koos men voor een koor als geluidsbron in de ruimte. Zóveel zangers pasten immers niet in een capsule van 2,3 meter in doorsnede! Als deze verslagen juist zijn – en niemand die daar nu nog aan twijfelt – dan moeten alle verhalen over ‘dode Russen’ in de ruimte worden toegeschreven aan propaganda uit de tijd van de Koude Oorlog, en wás Gagarin de eerste mens in de ruimte.

Op 12 april, na een dag van geruchten en tegenspraken over een voltooide Russische bemande ruimtevlucht, was het de omroeper van Radio Moskou die om twee minuten voor tien (Moskoutijd; 07.58 uur Nederlandse tijd) de spanning ten top voerde door de luisteraars te verzoeken aan hun toestel te blijven voor een dramatisch bericht.

Dit kwam toen de bekendste omroeper van Radio Moskou, Levitan, langzaam en duidelijk aankondigde: “Dit is Moskou. Alle radiostations van de Sovjet-Unie… Wij zenden het Tass-bericht uit over de eerste vlucht van een mens in de ruimte…” Daarna werd feestelijke muziek uitgezonden, onder andere liederen waarin de Russische ruimtehelden werden bezongen. Radio Moskou volgde daarna van minuut tot minuut de ruimtevlucht. Zo werd medegedeeld dat er voortdurend contact was tussen de aarde en de satelliet. Toen Gagarin zich boven Zuid-Amerika bevond zei de omroeper “Továritsj (kameraad) Gagarin maakt het zeer goed. De toestand in de cabine is normaal en de vlucht van de Vostok in een baan om de aarde duurt voort.”

Om 10.49 uur meldde Radio Moskou dat Gagarin, toen boven Afrika, om 10.15 uur had geseind: “Ik doorsta de toestand van gewichtloosheid goed.” Om 11.12 uur tenslotte, kwam het bericht dat het afremmingssysteem van de satelliet in werking was getreden en dat Gagarin was begonnen te landen op de vastgestelde plaats in de Sovjet-Unie.

Moskou juichte. In de feeststemming had niemand in de gaten dat de radioverslaggeving ruim een uur op de werkelijke feiten achterliep. In werkelijkheid was Gagarin al om 10.55 uur in zijn capsule neergekomen in Saratov, 800 km ten zuidoosten van Moskou. Alleen de kolchosboer Ivan Rudenko, die de capsule bengelend aan zijn parachutes zag neerkomen, merkte persoonlijk de fout in de regie: “Over één ding waren wij verwonderd. Nog maar net was over de radio gemeld dat Gagarin boven Afrika vloog, en nu was hij al hier?” Ook verslaggevers van de officiële bladen Pravda en Izvestia wachtten al ter plekke op de terugkeer van de kosmonaut.

Het eerste dat Gagarin na de landing verklaarde was: “Ik verzoek u aan de partij en aan de regering en aan Nikita Sergejevitsj Chroesjtsjov persoonlijk te laten weten dat de landing normaal is verlopen. Ik voel me goed en heb geen verwondingen of kneuzingen opgelopen.”

Wie was Gagarin? Op de televisieschermen in Moskou verscheen om twaalf uur een portret van de 27-jarige Joeri Gagarin. Volgens Tass werd hij op 9 maart 1934 geboren in het gezin van een kolchosboer in het district Gzjatsk. Zijn schooltijd werd door de Tweede Wereldoorlog onderbroken, maar in 1951 beëindigde hij met lof de Ljoebertsy-school voor vakarbeiders bij Moskou. Zijn oorspronkelijke beroep was handvormer en metaalgieter. Later ging hij naar het Industrieel Technikum in Saratov, waar hij in 1955 eindexamen deed. Zijn eerste schreden op het gebied van de luchtvaart maakte Gagarin tijdens een cursus van de luchtvaartclub in Saratov. Na afloop van deze cursus ging hij over naar de luchtvaartschool in Orenburg en in 1957 trad Gagarin als piloot in dienst van de Russische luchtmacht. In die tijd leerde Gagarin ook zijn vrouw, de arts Valentina Ivanovna, kennen.

Hij was gehuwd, en had twee dochters: Helena en Galya. In 1960 werd Gagarin lid van de Communistische Partij. Maar misschien het mooist was het commentaar van de Russische televisie bij de foto van Gagarin op het scherm: “Voor hen die deze foto niet zien, willen we graag een beschrijving geven van de prachtkerel. Op het scherm verschijnt het beeld van een man van ruim 25 jaar met een vriendelijk Russisch gezicht, ogen iets uit elkaar, mooie borstelige wenkbrauwen en hoog voorhoofd. Hij draagt een vliegershelm en een lichte overall. Hij glimlacht. Moeten we hieraan nog toevoegen dat deze man, de eerste die door de ruimte durfde te vliegen, naar de sterren te reiken en neer te zien op aarde, een man is met een zeer groot en zeer waarachtig karakter, dat blijkt uit zijn glimlach en uit zijn intelligente, mooie ogen?”

Hoe weinig er ook bekend is van Gagarin vóór zijn ruimtevlucht, vanaf 12 april 1961 is hij voor de hele wereld een held. Twee dagen na de vlucht volgt de inhuldiging in Moskou. Op het vliegveld Vnukuvo bij de Russische hoofdstad wacht een uitgebreide regeringsdelegatie. Om 12.30 uur arriveert partijleider Chroesjtsjov per vliegtuig uit zijn vakantieverblijf in Sotchi. Dan verschijnt een tweede vliegtuig in de lucht, begeleid door zeven straaljagers. Joeri Gagarin arriveert en een rode loper wordt uitgerold.

Samen met Nikita Chroesjtsjov rijdt Gagarin aan het hoofd van een indrukwekkende stoet auto’s via de Lenin Prospekt naar het Rode Plein. In aanwezigheid van de regeringsleiders neemt Gagarin de massale toejuichingen van het Russische volk in ontvangst. In het Kremlin wordt hem de Leninorde toegekend en verder wordt hij benoemd tot ‘Held van de SovjetUnie’. Gagarin is dan Sovjetheld no. 11.175.

Held nummer 11.175 begint een triomftocht over de hele wereld. Eerst zijn de Oostbloklanden aan de beurt, later volgen Groot-Brittannië, India, Cuba, Mexico en ook de Verenigde Staten. De wereld leert dat er veel meer kosmonauten zijn opgeleid.

Als Gagarin in Canada is, wordt op 6 augustus 1961 de tweede Russische ruimtevaarder, German Titov, gelanceerd. Titov beschrijft 17 banen om de aarde, tijdens een vluchtduur van 1 dag, 1 uur en 18 minuten. Op dat moment is in Nederland ook de rechtsgeleerde en amateurastronoom prof. mr. dr. G. van den Bergh uitgepraat. “Een knap stukje werk,” verklaarde deze tegenstander van de bemande ruimtevaart direct na de historische vlucht van Gagarin. "Maar van ruimtevaart kunnen we nog niet spreken. U weet, dat die man niet verder van de aarde is geweest dan het tweeduizendste deel van de afstand tot de maan. Zo kan men ook een schip, dat zich ééndertigste millimeter verplaatst een Indiëvaarder noemen.

En wat de gewichtloosheid betreft: de grote vraag is juist of een mens die 24 uur of langer kan verduren. Maar zo lang heeft de proef met Gagarin op geen stukken na geduurd. Ik blijf er bij, dat dit alleen betekenis heeft als stunt in de Koude Oorlog. Wat Gagarin deed was dapper, zelfs op de rand van roekeloos: maar het is géén ruimtevaart. .." De maan, of nog verder: dát was ruimtevaart. Maar dat was volgens Van den Bergh onmogelijk. Hoe verschrikkelijk heeft het verdere verloop van de geschiedenis deze geleerde ongelijk gegeven.

En in de Verenigde Staten, waar tot de vlucht van Gagarin alleen nog maar met onbemande kunstmanen en ruimtesondes werd geknutseld? Daar kwam het nieuws van de eerste bemande vlucht als een mokerslag aan. In Washington was het nog in het holst van de nacht toen in Europa de telexen van de kranten al volop ratelden. Eén journalist in de VS belde John Powers uit zijn bed, het hoofd van de voorlichtingsdienst van de NASA. Met een slaapdronken stem antwoordde Powers: “We’re all asleep down here – We liggen hier nog allemaal te slapen.” Voor de pers was dat natuurlijk dé kop voor een Amerika dat – exact 3,5 jaar na de lancering van de eerste Russische kunstmaan Spoetnik-1 – opnieuw was verslagen in de wedloop naar de ruimte.

Maar de slapende reus zou héél langzaam wakker worden. Al op 5 mei 1961 maakte de eerste Amerikaan Alan Shepard een ruimtevlucht. In feite was het nog maar een soort reuze-kikkersprong. Tijdens een ballistische vlucht klom Shepard tot een hoogte van 180 km boven de aarde en was gedurende 15 minuten en 22 seconden gewichtloos. Maar het aanzien van de VS was in ieder geval gered: ook de Amerikanen bewezen fysiek in staat te zijn een ruimtevlucht te maken.

Drie dagen na de vlucht reikte president John F. Kennedy op het Witte Huis aan Shepard een hoge onderscheiding uit. Hoezeer de Verenigde Staten waren geraakt door de ruimtevlucht van Gagarin, blijkt echter pas goed op 25 mei 1961 als president Kennedy een toespraak houdt voor het Amerikaanse Congres: “De dramatische verrichtingen in de ruimte, die gedurende de laatste weken hebben plaatsgevonden, moeten ons duidelijk hebben gemaakt- net als de Spoetnik in 1957 welke weg wij moeten inslaan. Nú is het tijd om een grotere stap te nemen. Tijd voor een grote, nieuwe Amerikaanse onderneming… Ik geloof dat deze natie zichzelf als doel moet stellen om nog vóór het einde van dit decennium een mens op de maan te laten landen en hem veilig naar de aarde terug te brengen… Het zal niet één man zijn die naar de maan gaat – het zal de gehele natie zijn. Want we moeten allemaal werken om hem daar te krijgen…” Op 20 juli 1969, na een vele miljarden dollars verslindend Apollo-project, stonden de Amerikanen als eersten op de maan.

Ook Joeri Gagarin was – samen met de eerste vrouwelijke ruimtevaarder Valentina Teresjkova – ooit uitverkoren om als eerste Rus een vlucht naar de maan te maken. Zover is het jammer genoeg nooit gekomen. Op 27 maart 1968 verongelukte hij samen met een andere kolonel tijdens een routinevlucht met een MIG-15. Zelf zei hij altijd, als hem werd gevraagd hoe het was beroemd te zijn: “Ik ben maar een gewone sterveling.” In de Sovjet-Unie werd hij echter als een halfgod vereerd.

Bronnen

David Baker: The History of Manned Space Flight; New Cavendish Books. London 1981. Adolf Dichtjar: Juri Gagarin; Verlag Neues Leben, Berlin 1977. Chriet Titulaer: Van spoetnik tot spaceshuttle; Strengholt, Naarden 1979.