Tot hiertoe hebben we voornamelijk gewasproductie onder de loep genomen. Veel van de kleine landbouwbedrijven in ontwikkelingslanden combineren gewasteelt echter met veeteelt. Deze gemengde landbouwsystemen zijn enorm belangrijk voor het levensonderhoud van miljoenen mensen en voor de productie van het merendeel van graan, melk en vlees in ontwikkelingslanden. Deze gemengde systemen worden gekenmerkt door de interacties tussen het vee en de gewassen, waarbij dierlijke mest dienst doet als bron van nutriënten, trekkracht van de dieren wordt gebruikt om velden te cultiveren, en gewasresten worden ingezet als veevoeder.
Vee is multifunctioneel. Ten eerste zijn er de gewasondersteunende functies, zoals de mest en de trekkracht. Ten tweede wordt het vee vaak gebruikt als een spaarpot. Een boerengezin kan inkomsten opslaan in de vorm van een koe. Die koe kan ook een soort verzekering zijn, wanneer zij wordt verkocht bij tegenslag of wanneer er geld nodig is voor andere investeringen.
Ten derde vervult de kudde een culturele en sociale rol in samenlevingen, waar een grote kudde bijvoorbeeld een statussymbool vormt. Hieruit blijkt dat de conventionele producten zoals melk en vlees vaak niet meer zijn dan bijkomstigheden. Voor de eerste drie functies is het aantal dieren belangrijker dan de productiviteit, wat de tendens naar grote kuddes en hoge veedichtheid verklaart. Hierdoor slagen boeren er vaak niet in om al hun dieren voldoende voedzaam voer te geven. Dit hangt weer samen met de beperkte productiviteit van de gebieden waar het vee kan grazen en de lage kwaliteit van de gewasresten die beschikbaar zijn om het droge seizoen te overbruggen.
Duurzame intensivering van de dierlijke productie loopt via verschillende fronten. Het belangrijkste is om de noodzaak om veel dieren te houden te verlichten door andere middelen te gebruiken voor het ploegen, en voor de verzekerings- en spaarfuncties. Mechanisatie en de ontwikkeling van de bankensector zijn bijgevolg prioriteiten op dat vlak.
Een tweede strategie loopt via het veevoer. De teelt van vlinderbloemige gewassen kan voer leveren met een goed eiwit- en energiegehalte. Ook het gebruik van bijproducten van bijvoorbeeld de katoenteelt, of van koolhydraatrijke melasses die overblijven na de productie van voedingsmiddelen voor de mens, kan hoogwaardig veevoer opleveren. Daarnaast kunnen ‘laagwaardige’ veevoeders, zoals stro, worden verbeterd door ze fijn te hakken, of door ze te behandelen met ureum. Ook kunnen beter verteerbare graanvariëteiten worden gekozen.
Verder zijn er tal van mogelijkheden om de productiviteit van de graaslanden op te krikken. Dit kan door de aanplant van grassen van hogere kwaliteit of vlinderbloemigen, of door bodem- en waterconserveringsmaatregelen die landdegradatie tegengaan. Daarbij speelt vaak wel het probleem dat de graaslanden niet in privé bezit zijn, maar gemeenschappelijk beheerd worden. Goede afspraken rond graasbeheer en gebruik van andere natuurlijke hulpbronnen zoals stookhout zijn dan ook essentieel.
Een derde strategie zet in op het beheer van de dieren zelf. Dat gaat met name om de gezondheid van de dieren, en een goede opbouw van de kudde. Dieren op stal houden kan op verschillende vlakken voordelen opleveren. De dieren zijn beschermd tegen de weersomstandigheden en verspillen geen energie met het lopen van lange afstanden op zoek naar water en voeder. Goed gevoede en gezonde dieren produceren meer melk en vlees, wat weer extra inkomsten oplevert voor de boeren. Bovendien is het makkelijk om de mest op te vangen en te bewaren, zodat er minder nutriënten verloren gaan. Wanneer de boeren deze mest op de velden aanbrengen, wordt ook de gewasopbrengst verhoogd, wat weer een positieve terugkoppeling kan hebben op de dieren via de voederproductie.
Kijken naar de context
Omwille van de stijgende vraag naar voedsel is er een urgente nood aan het verhogen van de landbouwproductie in ontwikkelingslanden. Een analyse van de huidige stand van zaken, en de te verwachten trends in bevolking en klimaat, leert dat met name de Afrikaanse landbouw kwetsbaar is en te maken heeft met grote uitdagingen om deze doelstellingen te halen. Duurzame intensivering, die inzet op het verhogen van de productiviteit, wordt meer en meer erkend als een veelbelovende strategie om voldoende voedsel te produceren op een ecologisch, economisch en sociaal verantwoorde manier. Belangrijke pijlers van duurzame intensivering zijn immers voedselzekerheid, een gezond milieu en goed functionerende ecosystemen, en sociale gelijkheid in de samenleving.
Tal van veelbelovende oplossingen zijn voorhanden en reeds getest in verschillende omstandigheden. Met name geïntegreerd beheer van de bodemvruchtbaarheid, oplossingen voor duurzaam waterbeheer en opties voor duurzame intensivering van de veeteelt bieden soelaas. Toch zie je met name de kleine boeren deze oplossingen over het algemeen minder toepassen dan verwacht. Vaak ligt dit aan de specifieke context van de boeren, of aan bepaalde barrières die de toepassing door de boeren onmogelijk of te risicovol maken. Een goed begrip van de complexe context van de boeren, het aanpassen van de oplossingen aan deze context, en het wegnemen van de barrières, zijn daarom essentiële randvoorwaarden voor de duurzame intensivering van de Afrikaanse landbouw.