Waarom een apart hoofdstuk, kun je je afvragen. Want als er al zo’n groep multicultilesbo’s zou bestaan, wat valt er dan meer over ze te zeggen dan over ‘gewone’ lesbo’s? En wordt er met dit onderscheid op basis van etniciteit geen ongewenste scheiding gemaakt tussen een impliciet ‘wij’ (‘gewone’ lees: ‘witte’ lesbo’s) en ‘zij’ (zwarte, migranten- en vluchtelingen-lesbo’s)?

Natuurlijk zou het beter zijn als álle verschillen tussen lesbische vrouwen op het gebied van etniciteit, cultuur, klasse, religie en leeftijd in elk hoofdstuk op een gelijke manier erkend zouden worden en aan bod zouden komen. Dat hebben de samenstellers en schrijvers van de encyclopedie dan ook zo veel mogelijk gedaan. Toch kozen ze daarnaast voor een apart hoofdstuk over ZMV -vrouwen, vooral om expliciet te maken dat (anti)racisme een issue was én is binnen de lesbische beweging.

Racisme

In de jaren tachtig van de vorige eeuw begonnen Surinaamse, Antilliaanse, Molukse en Indo-lesbo’s met het opzetten van eigen organisaties en activiteiten, mede onder invloed van zwart lesbisch gedachtegoed uit de Verenigde Staten. Dit zorgde voor een verhoogd bewustzijn van culturele en politieke verschillen met de witte lesbische beweging en van onvrede met het racisme daarbinnen. In de ogen van veel zmv-lesbiennes was de ongeproblematiseerde normativiteit van de witte lesbische positie onhoudbaar. Ze hekelden het gebrek aan bewustzijn ten aanzien van de eigen, dominante etnische positie en de ‘onverdiende voordelen’ die dit met zich meebracht. Ook het verplichte scenario om uit de kast te komen en het ‘voorschrift’ om sociaal, politiek en erotisch gescheiden van mannen te opereren, week af van de wijze waarop zmv-vrouwen zélf wilden vormgeven aan hun verlangen om met vrouwen te verkeren.

Vrouw bij de Lesbian & Gay Pride in Parijs (juni 2007). Foto: philippe leroyer.

Mati en supi

De vrouwen die zich organiseerden in de lesbische zmv-beweging, waren voornamelijk in Nederland geboren of getogen en hadden er gestudeerd. Maar er waren ook Afro-Surinaamse mati en kambrada van de Antillen actief. Later voegden ook supi uit Ghana zich – min of meer stilzwijgend – in het Nederlandse seksuele landschap. De meeste van deze seksuele culturen, waaronder die van lesbiennes met roots in Turkije en Marokko, zijn nog nauwelijks bestudeerd. Alleen naar het ‘mati-werk’ is diepgaand onderzoek gedaan.

Mati zijn Afro-Surinaamse vrouwen uit de volksklasse die afwisselend of gelijktijdig seksuele relaties met mannen en met vrouwen onderhouden. Over het algemeen hebben ze ook kinderen. In het mati-werk en andere seksuele culturen die op West-Afrikaans cultureel erfgoed gebaseerd zijn, wordt er anders dan in de westerse lesbische habitus geen onveranderlijke lesbische identiteit geclaimd. Seksueel gedrag wordt gezien als iets dat je dóet, als eigenschap van de hogere wezens door wie een persoon ‘gedragen’ wordt, niet als iets dat je bént. Diversiteit in seksuele culturen, ook van mensen met dezelfde sekse, is met het multi-etnisch worden van de Nederlandse samenleving een onomkeerbaar feit geworden. Die diversiteit is echter ver te zoeken in het doorsnee beeld van het lesbische leven. De lemma’s in de Lesbo-encyclopedie over zmv-vrouwen vormen een reflectie van wat we weten over vrouwen uit verschillende culturen, maar ook van de migratiegeschiedenis.

Actief in de jaren tachtig: Sister Outsider, een organisatie van zwarte vrouwen die van vrouwen houden. ‘We waren voor elkaar de eerste zwarte lesbische vrouw die we leerden kennen.’

Lakmoesproef

In de huidige homo- en lesbische beweging manifesteert het denken over gender, etniciteit, religie en seksualiteit zich op allerlei verschillende manieren. Allereerst is er de dominante gedachte dat alles voorspoedig verliep met de homo- en lesbische emancipatie totdat moslims op het toneel verschenen, waarna het fluks bergafwaarts ging. Een dergelijke voorstelling van zaken kan alleen bestaan binnen een eenzijdige en eurocentrische vorm van ‘wij/zij’-denken, waarbij al het progressieve aan ‘ons’ toegekend wordt, terwijl het negatieve aan ‘hen’ wordt toegeschreven. Het eeuwenlange bestaan van bijvoorbeeld het mati-werk wordt binnen dit denken niet erkend en op waarde geschat.

Ten tweede lijkt de acceptatie van homoseksualiteit een lakmoesproef te zijn geworden voor het bij ‘ons’ mogen horen en het toegetreden zijn tot de moderniteit. Wie niet onderschrijft dat lesbisch zijn een respectabele vorm van liefhebben is, hoort bij ‘hen’: de achterlijke barbaren, degenen die in (religieuze) traditionaliteit zijn blijven steken. Dat er aan beide zijden van deze zogenaamd heldere scheidslijn mensen zijn die zich onttrekken aan de hen toegeschreven posities – ‘achterlijke barbaren’ die homoseksueel zijn, ‘moderne Nederlanders’ die het homohuwelijk afkeuren – wordt in dit schema verdonkeremaand. Ten derde hoort lesbisch zijn in veel ogen een specifieke vorm aan te nemen, namelijk de dominante, westerse vorm. Wie zich niet houdt aan de voorschriften van dit model is geen echte lesbo en wordt met een negatieve blik bekeken. Zo iemand leidt een ‘dubbelleven’, is stiekem of niet uit de kast en moet zich nog verder ontwikkelen. Zo wordt het matiwerk vaak geassocieerd met traditie, met ‘vroeger’, en vertegenwoordigt het westerse lesbisch zijn het toppunt van moderne beschaving. De impliciete veronderstelling is vaak dat als men maar lang genoeg in Nederland is, men vanzelf wel ‘echt lesbisch’ zal worden.

Uit ons onderzoek voor de Lesbo-encyclopedie komen andere verhalen bovendrijven. Je hoeft niet wit te zijn om lesbisch te zijn, je hoeft je niet ‘lesbisch’ te noemen om van vrouwen te houden en van de damesliefde kun je ook genieten als je je ouders niets vertelt.

Mariette Hermans is freelance journalist en Gloria Wekker hoogleraar Gender & Ethnicity aan de Universiteit Utrecht. Dit artikel is een bewerking van hun hoofdstuk ‘ZMV-vrouwen. Aïcha is cool, Black Orchid en Kroesje’ in de Lesbo-encyclopedie.