De homeopathie is terug van weggeweest. Sinds de opkomst van New Age en ander mystiek gedachtegoed in de jaren ‘60 zit ze weer in de lift, samen met vele andere alternatieve geneeswijzen. Volgens een peiling die door de vakvereniging van de Franse homeopathische industrie werd uitgevoerd, zou tegenwoordig zo’n dertig procent van de Europeanen een beroep doen op homeopathie. Het zit de homeopaten dan ook hoog dat ze niet door de academische of reguliere geneeskunde erkend worden. Ze vinden dat er aan de efficiëntie van hun therapie niet langer te twijfelen valt, en eisen hun plaats op in de medische sector. Maar skeptici en wetenschappers zijn niet onder de indruk. Homeopathie is een – weliswaar in een pseudo-wetenschappelijk kleedje verhulde – vorm van kwakzalverij, zo luidt hun oordeel. Geen geringe beschuldiging, wat meteen ook de soms hoogoplaaiende discussies tussen voor- en tegenstanders verklaart. Opvallend daarbij is dat de hele controverse zich over de hoofden van het publiek afspeelt. Zowel de beginselen van de homeopathie als de door skeptici geopperde bezwaren zijn amper bekend. Dat menig consument van zogezegd homeopathische middelen niet weet dat vele daarvan niet echt homeopathisch zijn, spreekt boekdelen. Ze hebben de reputatie om natuurlijk en onschadelijk te zijn, en als verkoopsargument lijkt dat te volstaan. Homeopaten oogsten ook bijval met argumenten die meer met demagogie dan met wetenschap te maken hebben. Zo spelen ze graag de rol van Robin Hood die het volk in bescherming neemt tegen de dictatuur van de academische geneeskunde en de ‘kapitalistische’ farmaceutische industrie. Door dit soort argumenten verliezen mensen wel eens uit het oog dat er achter het natuur- en mensvriendelijk imago van de homeopathie een theorie schuilt die even incoherent als ongefundeerd is.

Het similiaprincipe

De homeopathie zweert bij het principe ‘het gelijke genezen door het gelijke’. Ze wil met andere woorden de zieke genezen met een stof waarvan de effecten bij een gezond iemand lijken op de symptomen van de zieke. Een verkouden patiënt bijvoorbeeld heeft tranende ogen en een lopende neus, symptomen die ook door een ui worden veroorzaakt. Een homeopaat zal in dit geval ui in verdunde vorm toedienen. Want, redeneert hij, doordat een ui dezelfde symptomen opwekt, zal een verdund uienpreparaat het afweersysteem van het lichaam op gepaste wijze stimuleren. Vanuit diezelfde logica zal hij tegen misselijkheid een verdunning voorschrijven van een stof die braakneigingen veroorzaakt.

De bijbel van de homeopathie

‘Wij behandelen geen ziekten, maar zieken,’ kloppen de homeopaten zich op de borst. Niets minder dan ‘het individu in zijn totaliteit’ wordt bij hen onder de loep genomen. Met deze geliefkoosde uitdrukkingen oogsten de homeopaten heel wat succes. Niet helemaal onterecht, want lichaam en geest vormen inderdaad een eenheid. Daarenboven is elk persoon het resultaat van zijn specifieke genetische aanleg en zijn individuele geschiedenis, of, om preciezer te zijn, de wisselwerking tussen die twee. Een klassiek geschoold arts zul je dit dan ook niet horen ontkennen. In hun opleiding maken de artsen overigens kennis met psychologie en psychotherapie, en leren ze hoe met patiënten om te gaan. Dat de standaardmens niet bestaat kun je nauwelijks een discussiepunt noemen.

Al heel wat meer voor discussie vatbaar is de vreemde wending die de individualisering in de homeopathie neemt. Zo zijn bijvoorbeeld de inhoud van de dromen of nachtmerries van de patiënt belangrijk bij het bepalen van de juiste medicatie. Natrium Muriaticum is een van de sterkste homeopathische middelen dat in gezonde mensen verondersteld wordt honderden symptomen uit te lokken. Eén daarvan staat omschreven als ‘dromen van nachtelijke rovers’. Ook ‘dromen van trouwen’ en ‘dromen van gebroken vensters’ behoren tot de mogelijkheden. Let wel, het gaat hier niet om een uit een of andere exotische plant afkomstige psychedelische substantie. Neen, de genoemde stof is gewoon zeezout. Als je naar de lange lijst van symptomen kijkt, is het moeilijk te geloven dat die allemaal uitgelokt en dus ook genezen kunnen worden door een middel dat uit niet meer bestaat dan een oplossing van zeezout, die weliswaar flink werd geschud.

Vooraleer de homeopaat een krachtig middel als deze geschudde zeezoutoplossing voorschrijft, moet hij of zij alle ‘modaliteiten’ in acht nemen – de omstandigheden die de symptomen beter of slechter maken. Sommige daarvan klinken een beetje gek, zoals ‘muziek en warme kamers maken de klachten erger’ of ‘koude baden of frisse lucht verminderen de klachten’. Als ‘de volle maan of het luisteren naar pianomuziek je droevig maken’ heb je voor dezelfde klachten een heel andere medicatie nodig. Ook de culinaire voorkeuren zijn cruciaal. Of je van oesters dan wel van vis houdt, of van kaas, tomaten, augurken, enz… Het zijn evenzovele indicatoren die een rol spelen in de keuze van het geneesmiddel.

Voor wie met dit ideeëngoed nader kennis wil maken is het standaardwerk Lectures on Homeopathic Materia Medica (1937) van James T. Kent een absolute aanrader. Over Pulsatilla (Anemoon) schrijft hij ondermeer: ‘De Pulsatilla is een heel goed geneesmiddel voor blondines, en dan vooral huilerige blondines… Deze patiënt komt voor in elk huisgezin waar er veel jonge meisjes zijn…ze verbeeldt zich dat het onveilig is om bezoek van de andere sekse aan te moedigen …Een ander karakteristiek symptoom is een sterke tegenzin om te trouwen… Als man misbruikt hij de bijbel tot zijn eigen nadeel…De patiënt voelt zich beter bij trage bewegingen in open lucht…Een opvallend symptoom is dat hij nooit water wil, zelfs bij vele gevallen van koorts…hij houdt van zeer pikante worsten, en heeft alleen afkeer van varkensvlees…’ En zo kabbelt en mijmert dat veertien pagina’s aan een stuk door. Commentaar lijkt ons overbodig. Ook de skepticus Willem Betz houdt het hier hoofdschuddend voor bekeken. ‘Iedereen die de homeopathie ernstig wil nemen,’ oppert hij, ‘zou eerst de essentie van dit soort beweringen uit de Materia Medica tot zich moeten laten doordringen, en dan pas beslissen of hij de wetenschappelijke basis voor dit wonderlijke systeem verder wil onderzoeken.’

Het valt moeilijk te geloven dat homeopaten deze achterhaalde ‘aha-erlebnis’ van Hahnemann nu nog als een wetenschappelijke ontdekking naar voren durven schuiven. Hahnemann had er geen flauw idee van dat malaria veroorzaakt werd door een parasiet in het bloed. Daarenboven legde hij weinig kritisch vermogen aan de dag tegenover zijn bevindingen en conclusies. zijn observaties omtrent kinine gaan in tegen alles wat we nu over de werking van deze stof weten. Kinine lokt geen koorts uit, maar bestrijdt die juist. Geen wonder dat een aantal artsen die destijds de proef op de som namen, na inname van kinine geen koorts konden waarnemen. Hahnemanns koortsaanvallen waren dus wellicht te wijten aan een overgevoeligheid voor de stof in kwestie. Zo’n afwijkende reactie op een geneesmiddel is niet uitzonderlijk en wordt ‘idiosyncrasie’ genoemd. Afgezien van deze idiosyncrasie, deugde ook Hahnemanns redenering niet. Zelfs indien kinine koorts veroorzaakte, zou daaruit niet noodzakelijk volgen dat de werkzaamheid van kinine bij malaria op het veroorzaken van koorts berust. En indien dat bij een bepaalde ziekte wel zo was, dan zou dat geen reden zijn om het werkingsprincipe tot een universele wet te verheffen. En dat was nu precies wat Hahnemann deed. Hij nam de geneeskundige literatuur door, selecteerde daaruit de genezingen die in zijn schema pasten, en verklaarde het similia-beginsel geldig voor alle ziekten, zonder uitzondering.

Het homeopathisch similiaprincipe kwam ter wereld als een dogma en is dat sindsdien gebleven. Tweehonderd jaar na datum is er nog altijd niet één overtuigend argument dat het similiaprincipe aannemelijk kan maken, laat staan bewijzen. Integendeel, sinds de ontwikkeling van de biochemie en de fysiologie staat het principe erbij als een anachronisme, een restant uit een verleden dat werd gekenmerkt door een gebrek aan medische kennis en – vooral in Duitsland – een voorliefde voor het metafysische. Hahnemann was een aanhanger van het destijds populaire ‘vitalisme’, wat verklaart waarom hij het zelfgenezend vermogen van het lichaam als een spirituele, niet-materiële levenskracht beschouwde. Het vitalisme prijkt inmiddels in het historisch museum der wijsbegeerte. En van onze huidige kennis van het immuunsysteem is er niets dat het similiaprincipe ook maar de minste steun verschaft.

Het similia-beginsel staat haaks op alles wat we nu weten. Eerst en vooral is het strijdig met talloze behandelingen waarvan het werkingsprincipe en de efficiëntie onloochenbaar zijn. De remedie tegen scheurbuik bijvoorbeeld is niet ‘meer’ scheurbuik, maar vitamine C. Iemand die aan diabetes (suikerziekte) lijdt, moet je geen suiker maar insuline toedienen. En van antibiotica zal niemand durven beweren dat ze bij een gezond persoon dezelfde symptomen opwekken als de ziekten die ze genezen.

Ter verdediging van hun aanpak wijzen homeopaten op de overeenkomst met vaccinatie. Ook bij vaccinatie wordt immers het gelijke met het gelijke bestreden, en worden kleine doses aangewend om het afweersysteem te stimuleren. Deze vergelijking gaat evenwel voorbij aan enkele fundamentele verschillen. In de homeopathie worden doorgaans niet de ziekteverwekkers zelf toegediend, maar wel stoffen waarvan wordt verondersteld dat ze gelijkaardige symptomen opwekken. Zelfs de zogenaamde biotherapeutica, de producten die worden gemaakt van pathologische uitscheidingen uit zweren of lichaamsopeningen, hebben vaak niets te maken met de ziekte waartegen ze gebruikt worden. Psorinum bijvoorbeeld bevat extracten uit de huidblaasjes van een patiënt met schurft. Dit homeopathische middel moet diverse huidaandoeningen uit de wereld helpen, zoals eczeem, psoriasis, acne, enz., terwijl deze niet dezelfde oorzaken hebben als schurft.

We mogen evenmin vergeten dat de hoeveelheid actieve ingrediënten in een vaccin veel groter is dan bij homeopathische middelen, en bovendien meetbaar is. Net zoals ook de door het afweersysteem geproduceerde anti-stoffen in het bloed voor meting vatbaar zijn (vaccins behandelen overigens geen ziekte maar moeten weken op voorhand als preventie worden toegediend). Homeopathische middelen daarentegen bevatten door de extreme verdunningen geen actieve ingrediënten. Daarenboven kan er geen specifieke lichamelijke reactie op het middel worden waargenomen. Gegeven het eerste, kan het tweede niet echt verwonderen.

Het similiaprincipe getuigt ook in andere opzichten van een verbijsterend simplisme. Een werkingsprincipe dat voor bepaalde ziekten geldt, kan, zoals al gezegd, niet zomaar op de meest uiteenlopende ziekten worden toegepast. Ziekten hebben specifieke oorzaken, en vragen bijgevolg specifieke behandelingen. Wat dit betreft staat de homeopathie mijlenver van de wetenschappelijke geneeskunde. Die probeert een diagnose te stellen, vertrekkend van symptomen, tekens en testresulaten. Lijsten van gekende ziekten kunnen we vinden in medische handboeken en internationaal erkende classificatiesystemen zoals de ‘International Classification of Diseases’. Op basis van de diagnose opteert de klassieke geneeskunde voor een bepaalde behandeling, en wordt er een prognose gevormd.

Zo niet de homeopathie. Zij kent geen ziekten en slaat de diagnose helemaal over. De ondervraging van de patiënt levert een reeks kenmerken en symptomen op, op basis waarvan vervolgens een remedie wordt gekozen, met name een middel dat dezelfde reeks symptomen veroorzaakt. De homeopathie is dus volledig gericht op de remedie: bij elke reeks klachten hoort een drankje of een pilletje. Om welke ziekte het gaat blijkt hier onbelangrijk te zijn. Bovendien trekt de homeopathie zich niets aan van anatomie, fysiologie of biochemie. De echte ‘klassieke’ homeopaat hoeft de patiënt zelfs niet eens lichamelijk te onderzoeken, afgezien van het bekijken van tong, vingernagels en huid. Het enige wat hij moet kunnen, is de patiënt ondervragen volgens de regels van de kunst. Daarbij wordt vaak aandacht besteed aan kenmerken die in de normale geneeskunde als irrelevant worden beschouwd (zie intermezzo ‘De bijbel van de homeopathie’.) Anderzijds worden symptomen die in de normale geneeskunde belangrijk zijn, totaal over het hoofd gezien. Niet minder opmerkelijk is dat er vele, vaak tegenstrijdige systemen bestaan om de remedie te kiezen. Dat er evenveel homeopathieën als homeopaten bestaan, is geen loze boutade.

De eend van 20 miljoen dollar

In navolging van Hahnemanns ‘Wet van de infinitesimalen’ gaan homeopaten ervan uit dat een stof meer geneeskracht heeft naarmate de dosis ervan kleiner is. Want een normale dosis, leggen ze uit, zou de symptomen erger maken. Een sterk verdund middel daarentegen verschaft een minimale prikkel die de reactie van het lichaam tegen de ziekte stimuleert. Het discours oogt aantrekkelijk, zolang je er niet bij stilstaat. Eerst en vooral druist het axioma ‘hoe dunner, hoe krachtiger’ in tegen wat het gezond verstand en de farmacologie ons vertellen. Wat het homeopathische middel voor de nuchtere geest echter helemaal onverteerbaar maakt, is dat het van de werkzame stof doorgaans geen enkele molecule meer bevat.

Het verdunningsprocédé gaat namelijk als volgt. Als de actieve stof oplosbaar is, wordt 1 ml van die stof verdund met negen of negenennegentig ml gedistilleerd water en/of alcohol (als de stof onoplosbaar is, wordt ze verdund met melksuiker). Deze oplossing wordt krachtig en langdurig geschud. Vervolgens wordt een deel ervan opnieuw volgens dezelfde verhouding verdund en geschud. Dit proces herhaalt zich tot de gewenste concentratie is bereikt. Verdunningen van één op tien worden aangeduid met D (decimaal) of het Romeinse cijfer X (X= 1/10, 3X = 1/1000, enz.). Het Romeinse cijfer C wijst op een verhouding van één op honderd (1C = 1/100, 3C = 1/1000 000, enz.). De huidige homeopathische verdunningen liggen meestal tussen 6X (1/1000 000) en 30X (1/1000 000 000 000 000 000 000 000 000 000), ofschoon ook producten van 30 C (een getal met zestig nullen na de komma) courant zijn.

Dit soort verdunningen tart niet alleen de verbeelding, maar ook de wetten der scheikunde. Aangezien een molecule de kleinste ondeelbare hoeveelheid van een werkzame substantie is, bestaat er een limiet aan de verdunning. Deze limiet wordt aangegeven door het getal van Avogrado (6,023 × 10E23). Volgens de wet van Avogrado bevat een mol van elke chemische verbinding evenveel moleculen, namelijk 6,023 × 10E23 (een mol water bijvoorbeeld weegt 18 gram). Het getal van Avogrado komt overeen met een homeopathische verdunning van 12C of 24X. Voorbij deze limiet wordt de kans dat er nog een werkzame molecule aanwezig is uiterst klein. Scheikundig gezien is een verdunning van 30 X dus zinloos. En met een verdunning van 30C doorbreek je zelfs de grenzen van het surrealisme: als je een molecule van een stof volgens deze

Statistische onzin

We bedrijven wetenschap, want we baseren ons op experimenten, claimen de homeopaten. Het moet gezegd, Samuel Hahnemann en zijn volgelingen dienden allerlei stoffen toe aan zichzelf en anderen, en registreerden voor elk van de stoffen talloze symptomen. Naast alle denkbare lichamelijke gewaarwordingen werden ook de meest uiteenlopende psychische ervaringen te boek gesteld: of de proefpersoon van vuur dan wel van dieven of andere dingen droomde, van wat hij bang was, of hij zich de zondag verveelde, enz. Niet één facet van de menselijke ziel ontsnapte aan hun observatievermogen. Deze waarnemingen werden gecompileerd in lijvige boeken die de naam Homeopathische Materia Medica kregen. Deze boeken beschrijven voor elk van de geteste ‘medicaties’ – nu al zo’n 2500 in aantal – honderden tot duizenden symptomen. Omgekeerd worden in de Repertoria voor elk symptoom de ermee overeenkomende produkten vermeld.

Dat de in deze boeken beschreven substanties symptomen kunnen veroorzaken klinkt aannemelijk. Sommige ervan zijn inderdaad actief of zelfs giftig. Maar of deze symptoomlijsten betrouwbaar zijn, is een heel andere vraag. Vanuit wetenschappelijk, en in het bijzonder statistisch oogpunt zou je miljoenen proefpersonen moeten testen om al de gemeenschappelijke effecten van al deze middelen op correcte wijze te inventariseren. Een voldoende aantal proefpersonen – minimum enkele honderden en liefst enkele duizenden – is immers een eerste vereiste voor zo’n effectenonderzoek. In de bijbel van de homeopathie is dit basisprincipe evenwel met de voeten getreden. Skepticus Willem Betz formuleert het als volgt: ‘Er is nooit een duidelijk antwoord gegeven op de vraag hoeveel gezonde personen er precies getest werden en voor hoelang. Zelfs vandaag nog zijn de homeopaten tevreden met een ’proef’ bij 1 tot maximaal 8 personen, waarbij alles genoteerd wordt wat deze mensen individueel ervaren, zelfs als slechts één van hen dat gevoel heeft. Vanuit statistisch standpunt kan je deze boeken alleen maar als onzin beschouwen.’

Dat weerhoudt homeopaten er niet van om bij verkoudheid en griepachtige symptomen ‘Oscillococcinum’ te adviseren, een 200 C oplossing waarvan het ‘actieve ingrediënt’ wordt bereid uit de lever en het hart van een eend. Als je 1 molecule van deze stof volgens een verhouding van 200 C wil oplossen, heb je 10 400 moleculen van het oplosmiddel nodig. Een waarschuwing voor doe-het-zelvers is misschien niet overbodig: het heelal bevat maar 10 100 moleculen. Een bedreiging voor de eendenpopulatie vormt het preparaat alvast niet. Vorig jaar werd in het Amerikaanse tijdschrift U.S. News and World Report opgemerkt dat slechts 1 eend nodig is om een middel te produceren dat in 1996 een verkoopcijfer van twintig miljoen dollar haalde. Het tijdschrift riep het ongelukkige dier uit tot ‘de eend van twintig miljoen dollar’.

Critici mogen zich over de extreme verdunningen dan al eindeloos vrolijk maken, voor de homeopaten is er geen vuiltje aan de lucht. Ze geven volmondig toe dat de extreme verdunningen geen moleculen van de werkzame stof meer bevatten. Maar, zo repliceren ze, door het potentiëren – het krachtig schudden – wordt de (voormalige) aanwezigheid van de molecule in het ‘geheugen’ van het water (of de alcohol) geprent. De molecule is weg, maar laat een ‘afdruk’ of ‘herinnering’ in de vloeistof achter. Deze informatieoverdracht zou zich niet op scheikundig, maar op fysisch niveau situeren. Een beetje zoals bij computersoftware, lichten de homeopaten hun hypothese met de zoveelste analogie toe. Meer dan een aardige metafoor levert dat helaas niet op.

Wat we onder het geheugen van water moeten verstaan, blijft vanuit natuurkundig opzicht volstrekt onduidelijk. Sterker, de wetten van de fysica en de scheikunde suggereren dat zo’n informatieoverdracht onmogelijk is. Bovendien roept de hypothese heel wat vragen op. Hoe verklaren we bijvoorbeeld dat de informatie van het oplosmiddel overgaat op het homeopathisch melksuikerkorreltje, wetende dat dit oplosmiddel – dat al geen enkele werkzame molecule meer bevat – verdampt? En hoe kan ons lichaam deze informatie registreren? Farmacologen liggen er in elk geval niet wakker van. Wat hen betreft valt de homeopathische verdunning niet te onderscheiden van water (of alcohol) waar helemaal niets heeft ingezeten.

De homeopathische hypothese van informatieoverdracht heeft voorlopig geen been om op te staan. Maar er wordt aan gewerkt. In The American Journal of Homeopathy en andere gelijkgestemde bladen wordt de lezer geregeld op de hoogte gebracht van grensverleggend onderzoek dat de geheugentheorie enige geloofwaardigheid moet verlenen. Onderzoek waarin geen denkpiste onbenut wordt gelaten, en waarin kwistig wordt omgesprongen met termen zoals ‘coherente vibratie’ en ‘bio-elektromagnetische straling’, als de kwantummechanica of de chaostheorie er al niet worden bijgesleurd. De vooraanstaande Amerikaanse homeopaat Wayne Jonas heeft (samen met co-auteur Jennifer Jacobs) een en ander samengevat in zijn recente boek Healing with Homeopathy (1996).

Wat Jonas’ bespiegelingen in de frontlinie van de wetenschap waard zijn, kan alleen een natuurkundige beoordelen. Fysicus Robert L. Park, hoogleraar aan de Universiteit van Maryland en lid van de American Physical Society, vindt het in elk geval maar borrelpraat. Wat de hypotheses over de zogezegde bijzondere structuur van het oplosmiddel betreft, schrijft hij: ‘Ik kon niet het minste bewijsmateriaal vinden voor deze speculaties, en er zijn overtuigende wetenschappelijke argumenten om elk ervan te verwerpen.’ (Skeptical Inquirer, september 1997).

Park staat niet alleen met zijn oordeel. Het springt in het oog dat de homeopathische bladen en de daarin gepubliceerde studies door niemand – behalve door de homeopaten en hun sympatisanten – ernstig worden genomen. En dat is opmerkelijk. Waarom, opperen de skeptici, komen die studies niet aan bod in gezaghebbende wetenschappelijke vakbladen? Een wetenschappelijk bewijs van het geheugen van water zou niets minder dan een revolutie zijn, minstens een Nobelprijs waard. De laatste keer dat we dat mochten meemaken was in de zaak Benveniste. In 1988 slaagde de Franse onderzoeker Jacques Benveniste erin om zijn voor de geheugentheorie pleitende bevindingen in het gerenommeerde tijdschrift Nature te publiceren. Een bijdrage die heel wat stof deed opwaaien, en waarmee hij meteen alle krantenkoppen haalde. Op zijn studie viel echter heel wat af te dingen, en toen anderen zijn experimenten herhaalden kwamen ze niet tot dezelfde resultaten. Hun water bleek heel wat dommer te zijn. Benveniste mocht inbinden, en werd uiteindelijk door de hoofdredacteur van Nature als een onbetrouwbaar wetenschapper bestempeld.

Geen raadsel, maar een mirakel

Homeopaten hebben er niettemin het volste vertrouwen in dat de wetenschappers in de toekomst de werking van het homeopathisch geheugen zullen achterhalen. En ook dat is opmerkelijk, want de geheugentheorie is niet alleen vanuit natuurkundig perspectief weinig plausibel. Ze getuigt namelijk van een logica die zo bizar is dat ze om een reductio ad absurdum smeekt. Zo vestigen skeptici er de aandacht op dat het als oplosmiddel dienst doende water voordien met talloze stoffen in aanraking is gekomen en vaak aan schuddende bewegingen onderhevig is geweest. Als de homeopaten het bij het rechte eind hebben, moeten al deze stoffen in het water een inprenting – en dus ook geneeskracht – hebben achtergelaten. Met andere woorden, het water – ook ons kraantjeswater – zit boordevol herinneringen en moet zowat alles kunnen genezen.

Verder lijkt ook de bereiding een hopeloze onderneming. Tijdens het verdunningsproces komen zelfs onder de meest schone en hygiënische omstandigheden vreemde moleculen in de verdunning terecht. Ook deze worden dus ‘gedynamiseerd’, en moeten volgens de homeopathische logica ontelbare krachten achterlaten. En dan hebben we het nog niet over de talrijke moleculen die als onvermijdelijke onzuiverheden in het eindproduct blijven hangen. Je vraagt je af waarom we van de homeopathische verdunning of ons kraantjeswater niet alle kleuren van de regenboog uitslaan. Homeopaten argumenteren wel eens dat de effecten van de stoffen waarmee het water in contact is gekomen elkaar neutraliseren, en dat alleen de uitverkoren stof zich in het geheugen van het water grift. Hoe dat in zijn werk gaat, en of er daar enige aanwijzing voor bestaat, is de zoveelste vraag waarop in de verste verte geen zinnig antwoord te bekennen valt. Skeptici vinden de ‘selectieve’ dynamisering dan ook geen raadsel meer, maar een mirakel. De Amerikaanse arts Stan Polanski lucht zijn verbijstering als volgt: ‘Hoe komt het dat duizenden chemische verbindingen weten dat ze zich gedeisd moeten houden en gewoon toekijken terwijl die ene potente stof tot Genezer wordt gezalfd? Dat dit scenario zou kunnen leiden tot verschillende producten die geschikt zijn om bepaalde ziekten te genezen is meer dan onwaarschijnlijk.’

Ook Willem Betz, hoogleraar Huisartsengeneeskunde aan de Vrije Universiteit Brussel, wrijft zich bij deze gedachtekronkel de ogen uit. ‘Als men geloof hecht aan de theoretische uitgangspunten van de homeopathie,’ merkt hij op, ‘dan heeft dat enkele drastische gevolgen voor de volksgezondheid. Want vormt deze industrietak dan geen potentieel gevaar voor het milieu? Tonnen water waarmee ze hun ketels spoelen worden door homeopathische fabrieken in de rivieren geloosd. Sterk verdund water en alcohol komen zo misschien in de natuur terecht. Je kan je de vraag stellen in hoeverre een gewone waterzuivering het geheugen van het water kan wegfilteren. Dit houdt een potentieel gevaar in voor de volksgezondheid. Kan de homeopathische industrie garanderen dat de substanties die in het milieu terecht komen voldoende gedeactiveerd zijn? Kunnen zij een onderscheid maken tussen geactiveerde en geïnactiveerde substanties?’ Neen dus. Maar een kniesoor die daar om maalt.

Ook in andere vlakken is coherentie voor homeopaten geen prioriteit. Zo laten ze zich voorstaan op het feit dat hun middelen niet de minste bijwerking hebben en dus absoluut onschadelijk zijn. Bijgevolg zouden we normaliter een heel assortiment aan homeopathische verdunningen mogen consumeren. Maar dat is dan weer een teveel aan logica, want homeopaten waarschuwen er ons tegelijkertijd voor dat het mengen van verschillende producten gevaarlijk is. Waarom dat zo is, en wat nu precies de risico’s zijn, is een vraag die tot nu toe geen bevredigend antwoord heeft gekregen. Helemaal ten hemel schreiend wordt het als je constateert dat de homeopathische industrie aan deze richtlijnen geen boodschap heeft. Zij brengt zonder verpinken complexe middelen op de markt waar veel verschillende stoffen in zitten. Begrijpe wie het kan.

Homeopathie is geen plantengeneeskunde

Homeopathie wordt vaak verward met plantengeneeskunde (fytotherapie). Dat beide beschouwd worden als natuurlijke geneeswijzen zal daar wel niet vreemd aan zijn. De verwarring wordt echter ook in de hand gewerkt door het feit dat homeopaten soms een beroep doen op plantengeneeskunde. Vooral de veel verkochte homeopathische ‘zelfzorgmiddelen’, die zonder recept verkrijgbaar zijn, blijken in vele gevallen tot de fytotherapie te behoren.

Toch bestaat er een fundamenteel onderscheid tussen beide soorten geneeskunde. In de kruidengeneeskunde werkt men uitsluitend met plantenextracten, terwijl in de homeopathie ook minerale, dierlijke, menselijke, scheikundige en farmaceutische stoffen worden aangewend. Belangrijker evenwel is dat homeopathie op de gelijkheidswet steunt, daar waar kruidenmiddelen een tegengesteld effect sorteren. Een typisch homeopathisch middel tegen slapeloosheid bijvoorbeeld is ‘Coffea’, een cafeïnepreparaat. In de kruidengeneeskunde wordt deze klacht behandeld met Valeriaan, een middel dat ontspannend en slaapbevorderend werkt. Een ander essentieel verschil ligt in de verdunning. Door hun extreme verdunning bevatten homeopathische middelen van de werkzame stof weinig of geen moleculen meer. Ze hebben geen enkele farmacologische werking en zijn bijgevolg onschadelijk. Kruidenmengsels van hun kant bevatten wel degelijk actieve, farmaceutische stoffen. Dat betekent dat ze naast geneeskrachtige effecten ook negatieve bijwerkingen hebben.

Kruidenmiddelen kunnen dus, in tegenstelling tot de extreem verdunde homeopathische middelen, schadelijk zijn. En dat is nu precies het probleem. Het ‘alternatieve’ aspect van de plantengeneeskunde ligt niet in het gebruik van planten en kruiden, maar wel in de vaak onwetenschappelijke manier waarop ermee wordt omgegaan. Niet alle van deze middelen hebben namelijk de klinische veiligheidstests ondergaan die voor klassieke geneesmiddelen zijn vereist, waardoor de werking en de risico’s ervan minder bekend zijn. Een wetenschappelijke evaluatie van alle middelen zou daar verandering moeten in brengen.

Het werkt niet maar het helpt wel

Aan contradicties geen gebrek in de homeopathie. Homeopaten beroemen er zich op dat ze geen ziekten, maar zieken behandelen. Elk individu is verschillend, zeggen ze, en bijgevolg vraagt elk individu een andere behandeling. Als de zaak zo in elkaar zit, vraag je je af, hoe kun je dan op basis van individuele gevallen ooit iets bijleren? Hoe kun je verworven inzichten ooit toepassen op de volgende patiënt? Het zal de homeopathische industrie een zorg wezen. Zij trekt zich niets aan van de verkondigde leer en verkoopt massa’s producten tegen specifieke ziekten.

Vooraleer ons de hersenen te pijnigen over de talrijke vierkante cirkels in de homeopathie, lijkt het raadzaam ons af te vragen of deze zogenaamde geneeskunde wel een therapeutisch effect heeft. ‘Uit ervaring weten we dat het werkt’, beweren de homeopaten zelfverzekerd, daarin bijgetreden door een behoorlijk deel van hun patiënten. Met name zo’n 56% tot 61% verklaart zich volgens een in 1995 uitgevoerde Nederlandse peiling tevreden over de homeopathische behandeling. Voor de klassieke behandeling was dat 69%. Als dit argument te berde komt, zijn de spectaculaire anekdotes niet uit de lucht. In de stijl van: ‘De klassieke geneeskunde had de patiënt allang opgegeven, maar dankzij de homeopathie staat hij of zij weer te tennissen.’ Het hoeft geen betoog dat zo’n anekdotische bewijsvoering op velen indruk maakt. Nochtans heeft ze weinig wetenschappelijke waarde, en dit om diverse redenen. Alleen al het feit dat ook handopleggers, gebedsgenezers, duiveluitdrijvers, enz., ermee komen aanzetten, doet enige argwaan rijzen. Hoe krankzinnig een therapie ook is, diegene die ze toepast ‘weet’ altijd uit ervaring dat ze werkt.

De geschiedenis van de geneeskunde is in dit opzicht even leerzaam. In de 18de en 19de eeuw deden artsen vaak een beroep op aderlaten, een techniek die ten slotte werd verfijnd door het gebruik van bloedzuigers. In het jaar 1824 alleen al werden in Frankrijk 33 miljoen bloedzuigers geïmporteerd. Hadden artsen het destijds met hun aderlatingen en andere voor ons zonderlinge praktijken slecht met hun patiënten voor? Neen, ze hadden gewoon de indruk dat ze goede resultaten behaalden. Niet-gecontroleerde klinische ervaring is bedrieglijk. Alleen gecontroleerd onderzoek van een groot aantal proefpersonen kan uitmaken of een therapie al dan niet werkzaam is (in een gecontroleerd onderzoek wordt de groep van behandelde patiënten vergeleken met een controlegroep, die geen behandeling of een placebo krijgt).

Dat ongecontroleerde klinische ervaring tot verkeerde conclusies kan leiden, is aan heel wat factoren te wijten. Eerst en vooral geneest de overgrote meerderheid van frequent voorkomende ziekten vanzelf (meer dan 80% van de patiënten die zich bij de arts aanmelden lijden aan een ziekte die spontaan geneest). Het gevaar bestaat dus dat een arts een genezing aan zijn therapie toeschrijft, terwijl de patiënt ook zonder zijn tussenkomst zou zijn genezen. Ook bij ziekten die een cyclisch verloop hebben, zoals artritis, multiple sclerose en allergieën, komt vaak een tijdelijke verbetering voor.

En dan zijn er nog de uitzonderingen op de algemene regel. Ziekten die normaal niet genezen, kunnen in sporadische gevallen vanzelf verdwijnen. Ook wanneer klassieke en alternatieve therapieën worden gecombineerd, valt moeilijk te zeggen waaraan de verbetering te danken is. Als de patient daarenboven – zoals vaak gebeurt – van de combinatie geen weet heeft, is algauw een bekeerling geboren: de alternatieve therapie heeft hem er immers weer bovenop geholpen. Een andere mogelijkheid is dat er een verkeerde diagnose werd gesteld, en dat de patiënt geneest van een ziekte die hij nooit gehad heeft.

Een van de belangrijkste struikelblokken in de evaluatie van een geneesmiddel is het alombekende placebo-effect. Dit effect is niet het gevolg van de farmacologische werking van het middel, maar wel van de verwachtingen die de patiënt ten aanzien van het middel koestert. Wat niet wil zeggen dat het hier alleen om inbeelding gaat. Soms gaan de door verwachtingen gecreëerde subjectieve gewaarwordingen gepaard met objectieve veranderingen in de lichamelijke conditie. Als je bijvoorbeeld aan mensen met een te hoge bloeddruk een (zogenaamd bloeddrukverlagend) placebo geeft, dan zal hun bloeddruk in vele gevallen verlagen. De implicaties van het placebo-effect liggen voor de hand. Bij evaluatie van een geneesmiddel dien je de resultaten van de behandelde groep te vergelijken met die van een placebo-groep, die dus een middel krijgt waar eigenlijk ‘niets’ in zit. Aangezien ook de onderzoeker beïnvloed kan worden door (al of niet bewuste) vooroordelen dient de test ‘dubbelblind’ te gebeuren. Noch de onderzoeker, noch de proefpersonen mogen bij aanvang weten wie het echte, en wie het nepmiddel krijgt.

Het placebo-effect komt neer op het bekende adagium ‘geloof doet wonderen’. Dat dit geloof door de homeopathische aanpak wordt aangewakkerd is niet ondenkbaar. Een consult bij de homeopaat duurt doorgaans veel langer dan een bezoek aan een regulier huisarts (volgens een Nederlands onderzoek onder chronische patiënten zou een homeopathisch consult gemiddeld 35 minuten en een gewoon consult slechts 15 minuten duren). De homeopaat informeert naar allerlei zaken – bijvoorbeeld of de patiënt bang is voor honden, van wat hij droomt, enz. – die bij de reguliere arts niet aan bod komen, tenzij ze relevant zijn voor de klachten in kwestie. Door de zeer uitvoerige ondervraging krijgt de patiënt de indruk dat het voorgeschreven middel niet alleen op zijn symptomen, maar op zijn hele persoon is afgesteld. Dat schept hoop en verwachtingen.

Reken daarbij dat lichamelijke symptomen vaak psychosomatisch van aard zijn. Deze symptomen vloeien voort uit psychosociale problemen, en kunnen bijgevolg worden verzacht of genezen door een behandeling die het psychisch ongenoegen vermindert. Psychosomatische patiënten hebben er vaak belang bij om niet alleen zichzelf, maar ook anderen te doen geloven dat ze lichamelijk ziek zijn.

Als ze van de klassieke arts te horen krijgen dat er lichamelijk niets mankeert, voelen ze zich vaak misbegrepen, ontgoocheld of – wanneer ze worden doorverwezen naar een psychiater – ronduit beledigd. De arts wordt dan algauw als incompetent beschouwd. Bij de homeopaat daarentegen krijgt de patiënt door de zeer uitgebreide ondervraging en de voorgeschreven therapie de indruk dat er werkelijk iets met hem aan de hand is. Bovendien kan hij troost putten uit de aandacht die hij krijgt, vooral omdat het subjectieve ruim aan bod komt. De homeopathische benadering van het psychosomatische heeft echter ook zijn nadelen. De patiënt wordt bevestigd in zijn ziek zijn, terwijl de psychische oorsprong van de klachten ongemoeid wordt gelaten. De impact van psychische factoren beperkt zich niet tot het terrein van de psychosomatische ziekten. Ook bij lichamelijke ziekten zal het verloop van de ziekte soms beïnvloed worden door psychische factoren zoals angst en depressie, vanwege de interactie tussen het zenuwstelsel en het immuunsysteem. En wanneer psychische factoren geen impact hebben op de lichamelijke ziekte zelf, kunnen ze nog altijd het gevoel van ziek zijn beïnvloeden. De mate waarin we pijn voelen bijvoorbeeld blijkt sterk afhankelijk te zijn van emotionele en cognitieve factoren. Een therapie die tot vermindering van angst, gevoel van controle, verschuiving van aandacht of een andere interpretatie van symptomen leidt, kan de pijn verzachten, en dus de indruk geven dat men aan de beterhand is. Last but not least zijn er de talrijke irrationele denkmechanismen die de hedendaagse psychologie in kaart heeft gebracht. Vermeldenswaard is bijvoorbeeld de norm van wederkerigheid. Als iemand zich voor ons inzet, voelen we ons op onze beurt verplicht om die persoon een plezier te doen, en ons meegaand of toegeeflijk op te stellen. We strijken de dokter dan ook niet graag tegen de haren in met de boodschap dat zijn behandeling geen zier geholpen heeft. Ofwel maken we onszelf iets wijs om ‘cognitieve dissonantie’ te vermijden. Iemand die geloof hecht aan een alternatieve geneeswijze, verandert liever zijn oordeel over de resultaten dan zijn geloof en wereldbeeld. Als de alternatieve therapie ook nog eens veel tijd en geld heeft gekost zal deze neiging alleen maar toenemen: niemand geeft graag toe dat zijn investering nutteloos is geweest. Kortom, ook wanneer het geneesmiddel geen enkele werkzame stof bevat, kan de behandeling via talrijke psychische wegen de ziekte zelf of het gevoel van ziek zijn beïnvloeden.

Veel intuïtie,weinig consensus

Homeopathie steunt niet op objectief, wetenschappelijk onderzoek, maar op intuïtie en ongecontroleerde klinische ervaring. Veel consensus moet je in deze alternatieve geneeskunde dan ook niet verwachten. Zo is er onder homeopaten geen eenstemmigheid over welke ziekten voor een homeopathische behandeling in aanmerking komen. H.P. Maas, voormalig privaatdocent Homeopathische Geneesmiddelenleer aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, schrijft in een VU Magazine van 1992: ‘Bij een acuut hartinfarct moet u de patient niet met homeopathie gaan behandelen. (…) Behalve bij een acuut hartinfarct biedt homeopathie bij shock, trombose, tuberculose, kanker, nekkramp, parasitaire infecties en andere ernstige ziekten ook geen soelaas.’ Van eenzelfde bescheidenheid getuigt de Franse homeopaat Dr. Horvilleur. In zijn boek 101 conseils pour se soigner par l’homéopathie betoogt hij dat de homeopathie alle soorten ziekten geneest, op voorwaarde dat ze niet van organische of mentale aard en ook niet gevaarlijk zijn. Kortom, als je niet echt een dokter nodig hebt, kun je nog altijd bij een homeopaat terecht. Andere homeopaten zijn er dan weer van overtuigd dat hun geneeskunst tegen alle mogelijke kwalen en aandoeningen kan worden toegepast. Maar ook zij vinden het bij ernstige ziekten meestal aangewezen om naast de homeopathische ook een klassieke therapie te gebruiken.