Enkele jaren geleden trad ik op in Way of Life, een interactief televisieprogramma van Veronica. Mensen mochten opbellen en vragen stellen over taal. Een van de vragen ging over de r, of liever, het verdwijnen daarvan. De vraagsteller leidde een kinderkoor in het westen des lands en ergerde zich groen en geel aan het feit dat “de jeugd tegenwoordig de r niet kan uitspreken”. Of daar iets aan te doen viel. De man doelde ongetwijfeld op de zogenoemde Gooise r, een klank die volgens taaljournalist Jan Kuitenbrouwer “een krachtige bron van wrevel” vormt.
Roofoverval
Wat is de Gooise r precies? Kenmerkend voor die klank is dat de tong en het verhemelte elkaar naderen, maar niet echt contact maken. Spraakwetenschappers spreken in zo’n geval van een approximant (gevormd naar het Latijnse approximare, dat ‘naderen’ betekent). Door deze wijze van articulatie lijkt de Gooise r een beetje op een klinker, net zoals bijvoorbeeld de j. Die letter wordt dan ook vaak gebruikt om de Gooise r weer te geven.
De Gooise r heeft nog het meest weg van de Amerikaanse r, maar er is een opmerkelijk verschil. De Amerikaanse r kan overal in een woord voorkomen, zowel voor een klinker (zoals in right) als erna (zoals in floor). In het Standaardnederlands duikt de approximantische r alleen op na een klinker. Je hoort hem dus alleen in woorden als hoor [hooj] en bord [bojd], en nooit in een woord als raam. Als je toch iemand [jaam] hoort zeggen, dan zijn er twee mogelijkheden: het gaat om een Amerikaan die nog niet zo goed Nederlands spreekt of om een inwoner van Leiden. In die stad hebben ze name lijk wél een r die overal approximantisch kan worden uitgesproken. Leidenaren zeggen dus [joofovejval] ze het over een roofoverval hebben.
Over de verdere eigenschappen van de Gooise r is niet zo veel bekend. We weten nog niet zo goed hoe hij precies gevormd wordt. Is het een zogenaamde retroflex, dat wil zeggen dat het puntje van de tong naar achteren is gekruld, zodat de luchtstroom langs de onderkant van de tong strijkt in plaats van langs de bovenkant? Of steekt de tongpunt gewoon naar voren, net zoals bij de d? En waar in de mond wordt de Gooise r geproduceerd? Is dat achter in de mond (zoals de k), voorin (zoals de t) of ergens in het midden (zoals de j)? Zijn er misschien verschillende Gooise r ’en in omloop, afhankelijk bijvoorbeeld van de r die een spreker vóór een klinker gebruikt?
De andere r’en
Wat dus wél bekend is, is dat de Gooise r nooit voor een klinker voorkomt. Daar gebruikt iedereen óf een tongpunt- r óf een huig- r. Bij de tongpunt-r raakt de tongpunt het tandvlees van de boventanden. Lang gold in de logopedie de tongpunt- r als de enige correcte. Hij moest dan liefst duidelijk getrild worden uitgesproken. Deze r, die als de oudste in het Nederlands geldt, komt nu vooral nog in dialecten voor, met name in Zeeland en de noordoostelijke provincies. In het moderne Standaardnederlands is hij zeldzaam. Daar hoor je de tongpunt-r meestal in een afgezwakte, niet-getrilde vorm.
De huig-r (ook wel: brouw-r, keel-r of Franse r) wordt achter in de mond geproduceerd, met het achterste deel van de tongrug tegen het zachte verhemelte of de huig. Er is een geschraapte en een getrilde variant. Sommigen menen dat de huig-r aan het eind van de zeventiende eeuw uit het Frans is overgenomen door hooggeplaatste tweetalige Hagenaars.
Vanuit Den Haag zou hij zich als een prestigieuze klank over het zuiden van Nederland hebben verspreid naar enkele grote steden, zoals Zutphen en Zwolle. Volgens anderen zou hij van lokale bodem zijn. Hij zou dan als een klank zonder aanzien zijn begonnen en pas veel later, aan het begin van de twintigste eeuw, zijn plaats binnen het Standaardnederlands hebben veroverd.
Generatiekloof
De Gooise r dankt zijn naam uiteraard aan Het Gooi, het gebied ten zuidoosten van Amsterdam waar veel televisie- en radio-opnamen plaatsvinden en waar de Gooise r zijn oorsprong zou vinden. Als voorbeeld worden vaak de liedjes van Kinderen voor kinderen aangehaald. Deze werden en worden in heel Nederland enthousiast meegezongen, met een natuurgetrouwe nabootsing van alle spraakklanken die erin voorkomen, met inbegrip van de prominent aanwezige Gooise r. Ook Amsterdam zelf wordt wel als een uitstralingscentrum genoemd. In ieder geval is het zeker dat de oorsprong in de Randstad moet worden gezocht.
De indruk bestaat dat de Gooise r zo sterk oprukt dat hij in sommige kringen nu al de ‘normale’ r is. Is hier iets van waar? Als eerste aanzet om hier zicht op te krijgen hebben we in 2001 in Haarlem en Nijmegen geluidsopnames gemaakt bij kinderen van tien tot dertien jaar en hun ouders.
Hun werd gevraagd om 155 woorden voor te lezen, waaronder 30 met een r als laatste klank (ster) of met een r gevolgd door een s, t, st of ts (laars, boort, dorst en toorts). Per spreker, per stad en per groep is een percentage berekend door het aantal woorden dat werd uitgesproken met een Gooise r af te zetten tegen het totale aantal r-woorden. Er bleken grote verschillen te zijn in het gebruik van de Gooise r.
De Gooise r komt veel vaker voor: - in Haarlem (58%) dan in Nijmegen (23%); - bij meisjes/vrouwen (47%) dan bij jongens/mannen (33%); - bij kinderen (68%) dan bij volwassenen (13%).
Het laatste verschil is opvallend groot. Kinderen, en dan vooral de meisjes, lijken de voortrekkers van de taalverandering te zijn. In veel gezinnen komen er nu meerdere r’en voor, waarbij de kinderen meestal de Gooise variant hebben en de ouders de traditionele r. Er is sprake van een talige generatiekloof.
De Gooise r lijkt zich in een razend tempo vanuit de Randstad over Nederland te verspreiden. In Haarlem is nauwelijks nog een kind te vinden zonder Gooise r en in Nijmegen komt hij al bij bijna de helft van de kinderen voor. Zelfs in Groesbeek, acht kilometer ten oosten van Nijmegen aan de Duitse grens, merken ouders hoe de Gooise r door hun kinderen wordt opgepikt zodra ze naar school gaan. We weten niet hoe ver hij al naar het noorden en zuiden is opgerukt. In Yerseke (in Zeeland, het bolwerk van de tongpunt-r), waar we een paar jaar geleden onderzoek deden naar de uitspraak van de r, hebben we hem in ieder geval nog niet aangetroffen.
Onherkenbaar verminkt
Het mag dan niet zeker zijn waar de Gooise r precies vandaan komt, hij is in ieder geval veel op radio en tv te horen. P.J. Meertens, naar wie het Meertens Instituut genoemd is, is in 1938 de eerste die hier melding van maakt, en hij steekt zijn afkeuring niet onder stoelen of banken:
Maar wie de geringe moeite neemt, eens goed te letten op de uitspraak van onze omroepers, de aankondigers der radio-programma’s en alle andere laat ik maar zeggen “officiële” sprekers van onze Nederlandse omroep-mikrofoon, zal zijn oren niet willen geloven! (…) Van de medeklinkers komen vooral de l en de r onherkenbaar verminkt te voorschijn uit de beste luidsprekers, die de techniek tegenwoordig kan maken. “Dames en hejen, het vojgend nummej van het programma is …” (Logopaedie en Phoniatrie, nr. 10,1938)
Om zicht te krijgen op de actuele uitspraak in de media hebben we eind 2001 en begin 2002 de spraak beluisterd van honderd televisiepresentatoren. De Gooise-r-sprekers zijn in de meerderheid: van de 100 presentatoren gebruiken er 67 een Gooise r. Hierbij dient wel in aanmerking te worden genomen dat we streng zijn geweest. Ook al gebruikte een presentator maar één keer een Gooise r en verder altijd een andere r, dan werd hij toch als een Gooise-r-spreker genoteerd. En ook uitingen met een zwakke, onopvallende Gooise r zijn als echte Gooise r’en meegeteld.
Sacha de Boer
Zat er nu enige structuur in het gebruik van de Gooise r? Omdat de Gooise r een relatief nieuw verschijnsel is en niet door iedereen als Standaardnederlands wordt geaccepteerd, hadden we verwacht meer Gooise r’en aan te treffen bij commerciële omroepen als RTL4, RTL5 en SBS6 dan bij de publieke zenders, die een toch wat behoudender imago hebben. De verschillen waren echter verwaarloosbaar klein.
We hadden ook gedacht dat ze in informele amusementsprogramma’s meer zouden voorkomen dan in formele informatieve programma’s. Ook dit kwam niet uit: gemiddeld genomen werd er in spelletjes- en sportprogramma’s even vaak een Gooise r gebruikt als in het nieuws, het weerbericht en actualiteitenprogramma’s. Verder was er tot onze verrassing geen samenhang met leeftijd. De enige systematiek in het gebruik van de Gooise r was het geslacht van de presentator: vrouwelijke presentatoren gebruiken hem veel vaker dan mannelijke: 86% tegenover 53%.
De presentatoren die geen Gooise r hebben, komen soms van ver buiten de Randstad, bijvoorbeeld uit Groningen (Gijs Wanders), Friesland (Piet Paulusma, Gerrit Hiemstra) en Zeeland (Marjon de Hond), maar sommigen komen toch ook uit de Randstad (Rik Felderhof, Andries Knevel). Bij veel presentatoren valt het gebruik van de Gooise r niet op, omdat het de lichte variant betreft. Slechts een enkele presentator heeft een zware Gooise r. Jeroen Overbeek is zo iemand, en ook Rick Nieman en Sacha de Boer bezitten die. Die van Sacha de Boer wordt vaak becommentarieerd. Zelf zegt ze hierover in een interview uit 2002:
“Als ik moe ben, sluipt die Gooise r er wel eens in, ja. Ik probeer dat zo veel mogelijk te voorkomen. Ik ben in Amsterdam geboren, maar heb in Hilversum op de middelbare school gezeten. Vandaar misschien dat accent.” (NCRV-gids online)
Het spreken met een opvallende Gooise r hoeft geen beletsel te zijn om als een goede televisiepresentator te worden gezien. Integendeel, zou je haast zeggen. Uit een enquête in mei 2003 kwam Sacha de Boer juist als de favoriete journaalpresentator te voorschijn, direct gevolgd door Jeroen Overbeek. De middengroep werd gevormd door presentatoren met een lichte Gooise r, zoals Philip Freriks, Henny Stoel en Annette van Trigt. In de staart bevonden zich presentatoren zonder Gooise r, zoals Gijs Wanders, Noraly Beyer en Gerard Arninkhof.
Ook voor klinker?
De opmars van de Gooise r lijkt dus niet te stuiten. Interessant is de vraag of hij ook in de toekomst alleen na een klinker te horen zal zijn. Op zich is het namelijk geen enkel probleem om de Gooise r ook vóór een klinker te gebruiken. Hij is daar makkelijk uit te spreken en ook goed te horen. Als Nederlanders Engels spreken, doen ze het zonder erbij na te denken, en zoals gezegd doen Leidenaren het ook. Binnen het Standaardnederlands zou dit gebruik van de Gooise r aansluiten bij de j en de w, die ook gewoon voor klinkers kunnen voorkomen (wonen, jas). Kortom, wat houdt de volledige doojbraak van de Gooise r nog tegen?
De gegevens in Haarlem en Nijmegen zijn verzameld door Suzan Kroezen in het kader van haar doctoraalscriptie Algemene Taalwetenschap. De gegevens over de media zijn genoteerd door Charlotte Ciesbers. Een uitgebreidere versie van dit artikel verscheen in Waar gaat het Nederlands naartoe? Panorama van een taal, samengesteld door jan Stroop. Amsterdam. Bakker, 2003.
zie ook:
- Franse r rukt op in Vlaanderen (Kennislinkartikel)
- Hun ergeren zich (Kennislinkartikel)
- Hoe kleurlozer het ABN, hoe mooier (Kennislinkartikel)
- Ons Nederlands verloedert? (Kennislinkartikel)