Het verhaal van Elisabeth
_De politie staat al een tijdje voor de deur van Elisabeth (81 jaar),haar muziek staat hard en ze doet niet open. Ze kennen haar vanuit diverse telefoontjes waarin ze met steeds hetzelfde verhaal komt: ze voelt zich gepest door de buurt. Regelmatig verdwijnt eigendom en geld, zegt ze. De asociale jongens uit de buurt zouden onlangs haar schutting omver hebben getrapt. Daarom zit ze maar de hele dag binnen.
_Meerdere keren heeft ze melding gemaakt van een wietplantage naast haar appartement. Twee collega’s zijn langs geweest en troffen een familie aan met twee jonge kinderen. Zij hebben nauwelijks contact met haar, maar waren niet echt verbaasd over de beschuldigingen. De kinderen vinden haar “een beetje raar”. Als ze toch eens met haar praten, hangt ze hele verhalen op over iedereen die haar kwaad zou willen doen en over alles dat gestolen en verdwenen is.
Sinds drie weken hebben ze haar echter niet meer gezien. Nu staat de politie dus weer voor haar appartement. Na een kwartier forceert de politie de deur en struikelt over conservenblikjes, stapels oud papier en vuilniszakken. Elisabeth is zich van geen kwaad bewust. Later zal een psychiater de diagnose schizofrenie stellen.
Mensen met schizofrenie hebben regelmatig het gevoel dat ze bespioneerd of achtervolgd worden. Sommige van hen gaan daarom niet meer de straat op
Tussen waan en weten
Schizofrenie, een van de meest bekende psychotische stoornissen, komt bij ongeveer één op de honderd mensen voor. Mensen die hieraan lijden hebben vaak ideeën die voor anderen niet reëel lijken, wanen genaamd, zoals de overtuiging door iemand bespioneerd te worden. Sommige mensen zien of horen ook dingen die er niet zijn (hallucinaties). Vaak worden ze hier onrustig en bang van. Maar waar de één niet meer naar buiten durft, gaat een ander juist de “belagers” verbaal of fysiek te lijf. Vaak is dit vreemde en meestal storende gedrag een reden voor de omgeving om om hulp te vragen.
Veel mensen denken dat schizofrenie iets is voor jonge mensen. En inderdaad, de meerderheid van de mensen krijgt hun eerste “aanval”, een psychose, op jongvolwassen leeftijd. Echter, bij één op de vijf mensen ontstaat de psychose pas op latere leeftijd: na hun 45e levensjaar (laat ontstane schizofrenie) of zelfs na het 65e levensjaar (zeer laat ontstane schizofrenie).
Oestrogeen-hypothese
De stereotype patiënt met schizofrenie is man en jong. En hoewel stereotypen vaak een kern van waarheid bevatten, is het al geruime tijd bekend dat de stoornis op latere leeftijd juist vaker bij vrouwen voorkomt. Zo is de man-vrouw verhouding op jonge leeftijd nog 2:1, maar bij ontstaan op late leeftijd draait het zich om tot 1:3. Het wegvallen van het vrouwelijk geslachtshormoon oestrogeen tijdens de menopauze lijkt hierbij een rol te spelen.
Oestrogeen kan namelijk in het brein het ontstaan van een psychose tegengaan en beschermt dus vrouwen op jonge leeftijd die hier gevoelig voor zijn.. Er zijn aanwijzingen dat deze vrouwen op latere leeftijd alsnog psychotisch kunnen worden door het wegvallen van de hormonale bescherming tijdens de menopauze,. Mannen hebben deze bescherming van meet af aan niet en worden dus op jongere leeftijd schizofreen.
Tijdens de mentruatiecyclus schommelt niet alleen het humeur. De concentratie oestrogeen is iedere keer weer anders en daarmee de bescherming tegen een psychose
Naweeën
Maar niet alleen het wegvallen van het hormoon na de menopause kan leiden tot een verhoogd risico op psychose. Ook tijdens hun menstruatiecyclus hebben vrouwen in verschillende mate last van hun psychose.. De concentratie oestrogeen in het lichaam van een vruchtbare vrouw is namelijk niet altijd even groot. Zo zal de hoeveelheid oestrogeen heel hoog zijn vlak vóór de menstruatie en erg laag direct nà de menstruatie. Vrouwen met weinig oestrogeen in hun lichaam hebben meteen na hun menstruatie dan ook vaak meer last van hun psychose. Zij zijn bijvoorbeeld achterdochtiger en hebben meer hallucinaties dan vrouwen die relatief veel oestrogeen hebben. Ook vrouwen die net zijn bevallen hebben meer kans om in een psychose te raken. Direct na de bevalling neemt de concentratie oestrogeen namelijk erg snel en met grote hoeveelheden af.
De zogenaamde oestrogeen-hypothese lijkt dus een logische verklaring voor het ontstaan van symptomen rond het vijftigste levensjaar, maar lijkt minder geschikt als verklaring voor het ontstaan op zeer hoge leeftijd, zoals in het geval van Elisabeth aan het begin van het verhaal. En hoe verklaart dit het feit dat ook mannen, hoewel sporadisch, op late leeftijd ziek worden?
Complottheorie
Schizofrenie verschilt niet alleen tussen man en vrouw, ook verschillen de vroeg ontstane en laat ontstane patiënten in symptomen die ze hebben. Jongeren hebben vaker bizarre wanen, ze hebben bijvoorbeeld het idee door aliens te zijn ontvoerd of de bondgenoot van God te zijn. Vaak hebben ze een wirwar aan ideeën zonder onderling verband en weten ze niet wie hun belagers zijn en waarom.
Bij ouderen zijn de waanbeelden meestal beter invoelbaar en goed doordacht. Ze weten het zo te vertellen dat het in eerste instantie waar zou kunnen zijn. Vaak speelt het zich af in de onmiddellijke omgeving, waarin bekende personen verdacht worden van lastigvallen, inbraak en complotten. Als reden hiervoor geven ze bijvoorbeeld dat iemand of een bepaalde instantie achter haar geld of woning aanzit.
Een typische waan die nauwelijks voorkomt bij jongeren is een waan waarin iets of iemand een vaste barrière passeert, terwijl dit fysiek niet mogelijk is. Zoals bijvoorbeeld elektrische straling die door de muur gaat, of mensen die de flat binnendringen via het plafond
Anders gegroeid
Dit leeftijdsgebonden verschil in de aard van de wanen komt misschien voort uit de ontwikkeling van de hersenen. Het idee is dat er bij mensen die op jonge leeftijd schizofrenie krijgen al heel vroeg, mogelijk al in de baarmoeder, iets mis is gegaan in de rijping van de hersenstructuren die verantwoordelijk zijn voor het logisch denken. Hiervoor is de frontaalkwab van ons brein bijzonder belangrijk. Deze structuur die aan de voorkant van ons brein ligt, is pas in de puberteit volop ontwikkeld. Dit is ook de leeftijd waarop schizofrenie zich meestal voor het eerst voordoet.
Als gevolg van deze gestoorde ontwikkeling werkt de frontaalkwab niet optimaal. Daarom is het voor deze mensen moeilijk om een logisch en gestructureerd verhaal te maken van de verschillende ideeën en ervaringen die ze hebben in hun verwarrende wereld. Bij oudere mensen met schizofrenie heeft het brein zich vrij normaal kunnen ontwikkelen. Daarom zouden ze beter in staat zijn een begrijpelijk verhaal te vormen die hun wanen en hallucinaties kan verklaren.
Afbrokkelend brein
Desondanks suggereren sommige onderzoekers dat het brein bij patienten met een laat ontstane schizofrenie ook niet goed functioneert. In plaats van een probleem tijdens de ontwikkeling zou het dan eerder om een aftakelingsproces gaan. Vaak wordt bij ouderen met eerder beschreven gedrag in eerste instantie namelijk niet gedacht aan schizofrenie, maar wordt het beschreven als een dementie. Zowel bij dementie als bij laat ontstane schizofrenie zijn er namelijk problemen op het gebied van geheugen, aandacht en concentratie. En ook het plannen van dagelijkse activiteiten en het nemen van goede beslissingen is niet meer wat het geweest is.
Er is echter ook bewijs dat laat ontstane schizofrenie een los ziektebeeld is. De problemen met denken, geheugen en aandacht bij schizofrenie blijven namelijk meestal stabiel in de tijd, maar verergeren sterk bij dementiepatiënten. Het zou echter ook kunnen dat er gewoon verschillend “groepen” schizofrenen zijn, elk met hun eigen symptomen en verschillen in hoe hard ze achteruitgaan. De vraag is vooralsnog wat voor relatie bestaat tussen laat ontstane schizofrenie en dementie.
Zowel schizofrene als dementerende mensen hebben problemen bij de les te blijven en dingen te onthouden
Familiekwestie
Er is momenteel veel interesse naar de rol van erfelijkheid bij schizofrenie. De kans om op jonge leeftijd schizofrenie te krijgen is 10 keer groter als een eerstegraads familielid ook schizofrenie heeft. Waarschijnlijk zullen genetische factoren een steeds kleinere rol gaan spelen naarmate je schizofrenie pas op latere leeftijd ontwikkeld. Een genetische kwetsbaarheid hangt dus samen met een vroeger ontstaan.
Risicogenen alleen leiden echter niet automatisch tot het krijgen van het ziektebeeld. Zowel bij jongeren als bij ouderen zullen andere factoren, zoals bijvoorbeeld drugs, trauma en stress, het uiteindelijke ontstaan van de psychose uitlokken. Sommigen van deze risicofactoren spelen vooral bij jongeren een rol, terwijl andere zaken als vereenzaming en gehoorproblemen meer bij ouderen voorkomen. Helemaal duidelijk is dit alleen nog niet.
De vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie van de Universiteit Maastricht probeert te achterhalen wat deze risicofactoren zijn bij ouderen. Ook hopen ze meer helderheid te krijgen op het beloop van de ziekte en de relatie tussen dementie en laat onstane schizofrenie. De eerste resultaten van het onderzoek, genoemd “Psychosis In The Elderly (PSITE)”, worden verwacht in 2008.
Sebastian Koehler en Margriet van der Werf zijn nog op zoek naar (familieleden van) mensen die na het 45e levensjaar een psychose hebben meegemaakt. Contactper email: [email protected]
PSITE is een onderzoek aan de Universiteit Maastricht