Hoe kunst je brein prikkelt en in beweging zet

Je loopt een museum binnen en ziet een kunstwerk van Mondriaan hangen. De lijnen staan precies op de juiste plek. De kleuren brengen je in een vrolijke stemming. Je blijft er maar naar kijken! Tegelijkertijd wandelt een vriendin naar de andere kant van de zaal, naar een landschap van Van Gogh. Waar de strakke lijnen van de Mondriaan haar koud laten, raken de wilde penseelstreken haar ten diepste.

De ervaring en waardering van kunst zit vol paradoxen. Of je iets mooi vindt is hyperpersoonlijk, maar tegelijkertijd bewonderen we collectief de werken van hetzelfde, selecte groepje kunstenaars. Hoe je kunst beleeft lijkt een individueel proces te zijn, maar waardering en betekenisgeving gebeuren onvermijdelijk ook in een sociale context.

Hoe bijzonder en complex kunst is, blijkt wel uit het feit dat het een exclusief menselijk fenomeen is. Dick Swaab, emeritus hoogleraar in de neurobiologie, legt uit: “Hoewel creatieve uitingen voorkomen in de dierenwereld, bijvoorbeeld bij nestbouw van vogels, zit dat meer in de onbewuste, genetische sfeer. Anders dan bij dieren, zien we dat mensen extra hersenweefsel hebben ontwikkeld, bovenop datgene wat nodig is om lichaamsfuncties te besturen. Dit uit zich in creativiteit, waaronder kunst.”

Emoties opwekken

In zijn boek ‘Ons creatieve brein’ gaat Swaab in op de wisselwerking tussen hersenprocessen en omgevingsfactoren bij het ervaren en creëren van kunst. Hij definieert kunst als “creatieve uitingen zonder praktisch nut.” Deze creatieve uitingen hoeven niet altijd mooi te zijn. “Iets is pas kunst als het emoties opwekt – dat kan dus ook afkeer zijn”, zegt de neurobioloog. Ralf Cox, hoogleraar psychologie en ontwikkeling van esthetica en kunstbeleving, sluit zich daarbij aan. “Een kunstervaring kán een esthetische ervaring zijn, maar dat hoeft niet.”

Als we iets mooi vinden, komen er stofjes als dopamine en oxytocine vrij in de hersenen, die ons een fijn gevoel bezorgen. Dat heeft te maken met onze individuele, aangeleerde voorkeuren in combinatie met een universele, evolutionair ontwikkelde voorkeur voor bepaalde elementen, zoals symmetrie, legt Swaab uit. “Symmetrie kan een aanwijzing zijn voor hoe gezond iemand is. Wanneer iemand asymmetrisch is, duidt dat namelijk op een ontwikkelingsdefect.” Ook wanneer iemand ergens in uitblinkt, zoals muziek maken of dansen, geeft dat evolutionair voordeel. “Het maakt diegene een aantrekkelijkere partner.”

Daarnaast spelen spiegelneuronen een rol, aldus Swaab. Deze neuronen zorgen ervoor dat je je kunt inleven in een kunstenaar of het object van de kunst. Een tekening van een stormachtig landschap roept de associatie van een kunstenaar met stormachtige gedachten op, wat vervolgens via spiegelneuronen emoties oproept bij degene die naar de kunst kijkt. De rouwende Maria bij een piëta laat de kijker meeleven met het verdriet van een moeder die haar zoon moet begraven.

Vivaldi versus autotoeter

Ralf Cox kijkt als gedragswetenschapper en kunstpsycholoog niet alleen naar de hersenprocessen, maar hanteert een holistisch perspectief bij het onderzoeken van kunstervaring. In zijn werk staat de vraag centraal: hoe verschilt een kunstervaring van alledaagse waarnemingen? Oftewel: waarom reageren we anders op Vivaldi dan op een autotoeter? Hoe kan het dat een gedicht ons in vervoering brengt, terwijl een wasmiddeletiket ons koud laat?

Cox ziet kunstbeleving als een interactie tussen jou en een kunstobject. “Om het heel abstract te zeggen: het kunstwerk wordt deel van jou, en jij wordt deel van het kunstwerk. De affectieve beleving is daar onderdeel van; je ervaart in meer of mindere mate emoties. Dan heb je nog het cognitieve aspect, dus de gedachtes en associaties die een kunstwerk oproept. Tot slot heb je de lichamelijke sensaties, zoals hartkloppingen, kippenvel of een brok in je keel, en het gedrag dat je vertoont tijdens het in je opnemen van een kunstwerk. Soms is dat heel duidelijk, bijvoorbeeld wanneer je meeknikt met muziek, en soms wat subtieler, zoals je bewegingspatroon bij het bekijken van een schilderij.”

Cox onderzocht hoe het kijken naar abstracte schilderijen de bewegingen van mensen beïnvloedt. Hij liet daarvoor mensen op een Wii Balance Board staan, een tool die oorspronkelijk is uitgebracht voor de game Wii Fit en subtiele bewegingen kan registreren. Uit deze metingen bleek onder andere dat mensen chaotischere schommelingen maken als ze naar een chaotisch schilderij kijken, dan wanneer ze naar een relatief rustig schilderij kijken. Het toont aan dat lichamelijke uitingen en de ervaring van kunst sterk met elkaar verweven zijn.

Kunstbeleving verrijken

Om het nog complexer te maken, is een kunstervaring geen individueel proces, maar iets wat sterk samenhangt met sociale context. Dit kwam naar voren in een ander recent experiment van Cox, waarbij mensen een (kunst)object mee moesten nemen dat voor hen een bijzondere betekenis had. Dit mocht van alles zijn: van een muziekstuk tot een gedicht. Proefpersonen kregen de opdracht om elkaar in duo’s te vertellen over hun voorwerp. Vervolgens analyseerden de onderzoekers beeld voor beeld hoe de proefpersonen zich bewogen. Wat bleek? Hoe meer emoties mensen voelden bij hun voorwerp – dus hoe intenser de kunstervaring – hoe meer de bewegingen van de proefpersonen met elkaar synchroniseerden.

Cox legt uit: “Dat mensen hun bewegingen op elkaar afstemmen, zien we ook in normale gesprekken. Maar in dit geval laat het zien dat de ervaring en interpretatie van kunst een gezamenlijk proces is. Dat is een belangrijk inzicht voor bijvoorbeeld musea, want mensen zijn zelden alleen in een museum. Door interactie te stimuleren, kan je mogelijk kunstbeleving ondersteunen, versterken en verrijken.”