“In de jaren tachtig en negentig, raakten tienduizenden Amerikanen -meestal middenklasse vrouwen van rond de dertig, uit een grote stad, net als ik- ervan overtuigd dat ze herinneringen aan seksueel misbruik in hun jeugd hadden onderdrukt, en die -decennia later- hadden hervonden in therapie. Ik werkte als een feministische journalist, schreef stukken over kindermisbruik, probeerde de wereld ervan te overtuigen dat incest vaker voorkwam dan eens op de miljoen gezinnen,” vertelt Meredith Maran in een interview met Salon.com.
“Tijdens dat proces overtuigde ik mezelf ervan dat mijn vader mij had misbruikt. Na vijf jaar aan nachtmerries over incest, workshop over incest en therapie vanwege incest, beschuldigde ik mijn vader.” Het duurde acht jaar voordat Maran inzag dat haar hervonden herinneringen vals waren, en dat er nooit sprake was geweest van incest. Ze had geluk: haar vader leefde nog en vergaf het haar. Hoewel hij zich altijd bleef afvragen: “Hoe kon je dat in godsnaam van me denken?”
Hoe kom je aan een valse herinnering?
Ja, hoe kan dat? Marko Jelicic, forensisch psycholoog en onderzoeker aan de Universiteit Maastricht, legt uit hoe je als gewoon, weldenkend mens aan zulke ingrijpende valse herinneringen (ook wel ‘pseudo-herinneringen’) kunt komen. “Pseudo-herinneringen kunnen ontstaan als iemand, door bijvoorbeeld een therapeut of rechercheur, wordt aangemoedigd zich een voorstelling te maken van gebeurtenissen die in feite nooit hebben plaatsgevonden. Of als mensen een droom hebben gehad waarin zij werden misbruikt en vervolgens de gebeurtenissen in de droom voor waar gaan houden.”
Jelicic. “Als mensen zich (opeens) traumatische gebeurtenissen gaan herinneren waarvoor zij lange tijd geheugenverlies hadden, dan bestaat er een gerede kans dat deze hervonden herinneringen vals zijn.” Daarmee zit Jelicic op één lijn met het wetenschappelijk onderzoek hiernaar: het gebeurt maar heel zelden dat ‘hervonden’ herinneringen aan seksueel misbruik of een ander trauma uiteindelijk toch echt blijken te zijn.
“Weet je zeker dat je niet misbruikt bent?”
Scott Lilienfeld en zijn mede-auteurs geven een voorbeeld van hoe een therapeut zo’n valse herinnering in de hand kunnen werken. Veel therapeuten zeggen bijvoorbeeld: “Weet je zeker dat je niet misbruikt bent? Blijf er alsjeblieft nog even over nadenken.” Dat doen ze, omdat -afhankelijk van het onderzoek- bijna de helft tot driekwart van de psychotherapeuten gelooft dat traumatische gebeurtenissen zich inderdaad ergens in ons geheugen kunnen verstoppen, en daar problemen kunnen veroorzaken (depressie, angst) die alleen aangepakt kunnen worden als de ‘bron’ wordt gevonden.
Het is dus niet vreemd dat veel mensen geloven dat je een trauma kunt verdringen en later ‘terugvinden’. Jelicic: “Ik kom dit broodje aap verhaal heel vaak tegen. Volgens mij is de term verdringing onderdeel geworden van het dagelijkse taalgebruik.”
Een half jaar in voorarrest
Het geloof in deze psychomythe is zeker niet onschuldig. Niet voor de vaders als die van Maran, die zonder te weten waarom een beschuldiging aan hun broek krijgen (ze namen overigens aan het eind van de jaren negentig in de VS massaal wraak door de therapeuten van hun dochters voor het gerecht te dagen). Maar de hardnekkige mythe dat je een traumatische herinnering kunt verdringen, brengt soms ook ‘daders’ in de problemen, vertelt Jelicic.
“Ik ken een geval waarbij de politie een verdachte wijsmaakte dat hij zich niets van het misbruik van zijn kinderen kon herinneren omdat hij zijn daden had verdrongen. Deze man ging geloven dat hij het misbruik van zijn kinderen naar zijn onderbewuste had weggedrukt en kwam vervolgens met een bekentenis. Later bleek dat zijn kinderen het misbruik compleet uit de duim hadden gezogen. De man had toen al een half jaar in voorarrest gezeten.”
Zie ook:
- Verdrongen herinneringen aan seksueel misbruik bestaan niet (Kennislinkartikel)
- Nooit meer zin in eiersalade (Kennislinkartikel over wetenschappers die proefpersonen een valse herinnering aan voedselvergiftiging aanpraten)
- En toen kwamen de groene mannetjes… (Kennislinkartikel waarin kinderen een valse herinnering aan een UFO-ontvoering aangepraat krijgen)
- Terug naar de wieg (Kennislinkartikel van Stichting Skepsis over de praktijk van therapeuten om bij hun patiënten fictieve herinneringen op te roepen)
- Ons geheugen is geen DVD-recorder (Kennislinkartikel geschreven door Jelicic over waarom herinneringen aan seksueel misbruik door katholieke priesters niet altijd vertrouwd kunnen worden)
- Veranderende verkrachtingsverhalen (Artikel op Kennislink over de manier waarop politie en rechtbank een verkrachtingsverhaal beïnvloeden)
Meer psychomythologie?
In het Kennislinkdossier over broodjes aap in de psychologie vind je de andere negen psychomythes uit de artikelenserie.
Heb je nog geen genoeg van psychologische broodje aap-verhalen? Je vind er nog veertig in het boek De vijftig grootste misvattingen in de psychologie" van Scott Lilienfield, Steven Jay Lynn, John Ruscio en Barry Beyerstein.
Welke van deze mythes uit de populaire psychologie spreekt jou het meest aan? Bijna 900 Kennislinklezers brachten hun stem uit. Het was een nek-aan-nek-race, Lange tijd lag de mythe dat mannen en vrouwen heel anders communiceren op kop, maar uiteindelijk is dit misverstand met een verschil van vier stemmen verslagen door We gebruiken maar 10 procent van ons brein.