‘Het christendom is onze eerste religie, voetbal onze tweede’, zo wordt er in Kameroen gezegd. Het voetbalvirus tiert er welig. Cultureel antropoloog Arnold Pannenborg voetbalde zes maanden mee met twee Kameroense elftallen en onderzocht magie, corruptie, economische belangen en de liefde voor het spel. Onlangs verscheen zijn How to win a football match in Cameroon bij het Afrika Studiecentrum.

Soms gebeuren er ook in de Nederlandse competitie rare dingen: grote topclubs die punten laten liggen en lokale dwergclubjes die de sterren van de hemel spelen. ‘De bal is rond’ heet dat dan. Maar vraag het een Kameroenees en hij weet het antwoord: gewoon een kwestie van sterkere magie.

manbeastextraordinaire

De hand van god

Een Kameroense overwinning op het voetbalveld is meer dan een kwestie van talent, goed spel en de juiste opstelling. Goede connecties, een ruim omkoopbudget, een competente spirituele adviseur en een Big Man met veel geld en macht en de juiste etniciteit, zijn net zo belangrijk. Een ander onmisbaar ingrediënt voor een overwinning is een flinke portie bovennatuurlijke hulp. ‘Er is geen voetbalwedstrijd in Kameroen waar géén toverdokter aan te pas komt. Wie geen gebruik maakt van een medicijnman, neemt voetbal niet serieus. Die wil gewoon niet winnen,’ zegt een geïnterviewde teammanager.

Magie is dan ook een essentieel onderdeel van de Kameroense voetbalwereld, zo blijkt uit het onderzoek van Pannenborg. Er zijn drankjes, poeders, bezweringen, betoverde stenen en magische munten. Je kunt magie gebruiken om zelf beter te spelen, om een concurrent uit je eigen elftal kwaad te doen en natuurlijk om de vijand te verslaan. Pannenborgs veldwerkverslag levert een schat aan informatie over iets wat meestal verborgen en geheim gehouden wordt.

Poeders, zeemeerminnen en een kokosnoot

‘Vechtpartijen en zelfs sterfgevallen die te maken hebben met voetbalmagie zijn niet ongewoon in Kameroen. Voor de gemiddelde Kameroenees is magie een serieuze zaak,’ zegt Pannenborg. Bij de club waar Pannenborg onderzoek deed, deed zich bijvoorbeeld een dramatisch waterfles-incident voor. Tijdens een belangrijke derby maakte de club gebruik van een flesje betoverd water. De betovering zorgde ervoor dat de tegenstander het doel niet zou kunnen zien. Bij elke poging om de bal in het doel te trappen, zou de bal uit gaan, omdat het water het doel als een onzichtbare muur beschermde. Toen de tegenstanders hier achter kwamen, renden de meegereisde supporters het veld op om de waterfles weg te halen. Als gevolg van het geweld dat volgde, overleed één jongen.

Een spiritueel adviseur (een andere naam voor medicijnman) kan dus water betoveren om de overwinning te verzekeren. Maar er zijn meer manieren om de uitslag te manipuleren. Hij kan ook iets in de grond begraven. Of hij kan de hulp inroepen van zeemeerminnen, zogenaamde Mami Wata.

Dat gaat als volgt: eerst moet de medicijnman vrienden worden met deze zeegeesten door bij middernacht aan het strand te zitten. Vervolgens kan hij een zeemeermin opdracht geven om het doel van het elftal te bewaken. Als een ware superkeepster zal zij alle ballen van de doellijn halen. Of ze staat in het doel van de tegenstander en houdt haar handen voor de ogen van de keeper zodat hij geen enkele bal op zich af ziet komen. Dit is sterke magie. ‘Als je de zeemeerminnenmagie wilt bestrijden, kun je het beste een kokosnoot op het veld gooien,’ tipt Pannenborg. Zeemeerminnen houden van kokosnoten, rennen erop af, eten zich vol en vergeten daarbij hun opdracht.

Jaloezie en onderlinge strijd

Het elftal moet winnen, dat is natuurlijk belangrijk. Maar eigenbelang is ook een reden om een medicijnman in de arm te nemen. Die moet ervoor zorgen dat de scheidsrechter je geen rode kaart geeft. Of dat je concurrenten binnen de club geen kans krijgen. Zowel spelers als managers en coaches gebruiken magie om een ander kwaad te doen. Jaloezie is een belangrijke reden om deze ‘slechte’ vorm van magie in te zetten.

Pannenborg: ‘Soms geeft de medicijnman een speler een munt en zegt “Geef dit aan je mede-speler. Als hij de munt aanneemt, neem je hem zijn geluk af.” Dan zal de speler makkelijk een blessure oplopen of ziek worden. Of de medicijnman draagt een speler op om voor de training iets in het veld te begraven, waardoor de concurrent gewond raakt.’ Je kunt een poeder in de schoen van je tegenstander doen, maar ook zijn voetbalshirt beheksen. ‘Veel spelers bewaken hun eigen kleding dan ook goed.’ Talismannen en amuletten helpen de zwarte magie te weerstaan. Maar al dat onderling getover is natuurlijk niet erg bevorderlijk voor de eenheid binnen de club.

Puma’s ode aan Afrikaans voetbal (YouTube)

Steentjes gooien

De spiritueel adviseur Zé, één van Pannenborgs belangrijkste informanten, verklaart zijn werk als volgt: ‘Je kunt Afrikaanse magie beschouwen als psychologische motivatie, want tenminste 50 procent van de magie is pure psychologie.’ Magie geeft de speler vertrouwen en wekt een gevoel van saamhorigheid op. Tegelijkertijd beangstigt magie de tegenstander. Zo kan het gooien van stenen op het veld het vertrouwen van de tegenstander behoorlijk ondermijnen.

In die zin is Afrikaanse magie niet anders dan al die rituelen die op voetbalvelden overal ter wereld worden uitgevoerd. Een kruis slaan, eerst je shirt dan je broek aantrekken, geen seks voor de wedstrijd, een minuut stilte in de kleedkamer, een gezamenlijke yell, als laatste het veld betreden: het zijn manieren om om te gaan met de spanning van de wedstrijd en de onzekerheid van het spel. Of je nu een ei in het doel van de tegenpartij gooit of drie keer je eigen schoenveters strikt, beide hebben een functie. Of zoals Zé zegt: ‘Als je erin gelooft, werkt het.’

Zie ook:

• De magie van Afrikaans voetbal (Kennislinkartikel)
• Pannenborgs weblog over voetbal in Afrika
• Hoe vind je een man in Dakar? Maraboets en jonge vrouwen (Kennislink)
• Tover je rijk in Kameroen (Kennislink)