In den beginne luisterde iedereen naar een unieke naam. Adam (‘mens’). Eva (‘levend met de slang’). Abraham (‘vader van vele volkeren’). Of Noach (‘rustgever’). Maar zoals bekend vermenigvuldigden we ons. Namen kwamen we tekort. De oplossing? Dubbele namen. We komen ze tegen in het Nieuwe Testament waar leerlingen van Jezus Simon Petrus of Simon de Zeloot heten. Of Jacobus de Mindere en Jacobus de Meerdere.

De Romeinen waren minder vindingrijk in het geven van achternamen. Bij meer zonen begonnen de trotse vaders gewoon te tellen: Quintus Horatius Flaccus of Octavius Mamilius Tusculanus. De inwoners van het Romeinse Rijk waren hiermee wel een van de eersten die behalve een praenomen (‘voornaam’) ook een nomen (‘familienaam’) en cognomen (‘bijnaam’) kenden.

Quintus Horatius Flaccus

Wikimedia Commons

Vanaf de vijfde eeuw hanteerden Germaanse volken zoals de Franken, de Friezen en de Saksen een éénnaamsysteem. Ieder had één, unieke naam. Vaak waren dit “wensnamen” zoals Brecht (‘schitterend’ of ‘beroemd’). De ouders vernoemden hun kinderen wel vaak naar zichzelf. Zo heette de zoon van Wolf en Gang Wolfgang (‘ten strijde gaan als een wolf’) en de zoon van Bern en Hard Bernhard (‘zo sterk als een beer’). En luisterde de dochter van Mecht en Ild naar de naam Mechtild (‘machtig strijdster’) en de dochter van Irm en Gard naar de naam Irmgard (‘krachtige beschermster’).

Dubbele naam

Het tweenamensysteem verving vanaf de Hoge Middeleeuwen steeds meer het éénnaamsysteem. Naast een voornaam mat je jezelf ook een “familienaam” aan. Aanvankelijk waren het vooral vorsten en adellijken die zichzelf een familienaam toedichtten. Voor deze “familienamen” lieten ze zich inspireren door afstamming (‘afstammingsnamen’), herkomst (‘geografische namen’), beroep (‘beroepsnamen’) of persoonlijke eigenschappen (‘eigenschapsnamen’).

Afstammingsnamen gaven een genealogische relatie aan. Dit kon een afstamming van de vader (patroniem_), van de moeder (metroniem_) of van een persoon uit de ruimere familie (extended family) zijn. Patroniemen werden gevormd met de voornaam van de vader. Aan de voornaam voegden ze het achtervoegsel ‘-zoon’ (of ‘-sone’) toe. Het achtervoegsel ‘-zoon’ verbasterde al snel tot ‘-sen’ of ‘-s’. Zo verbasterde Willemszoon tot Willemsen of Willems. Andere voorbeelden zijn Janssens (zoon van Jan), Hendriksen (zoon van Hendrik) en Pieterse (zoon van Pieter). Metroniemen werden gevormd met de voornaam van de moeder. Bijvoorbeeld Beliën, Luyts, Mariën en Verleyen. Verwantschapsnamen uit de extended family konden De Neve of Ooms zijn.

Geografische namen duidden op de aardrijkskundige herkomst van de persoon. Deze herkomstnamen bevatten vooral stads-, dorps- of streeknamen (toponiemen_). Wat dacht je bijvoorbeeld van Brusselmans, Van Leiden, Hollanders of Van Velzen. Herkomstnamen konden ook naar kleinere geografische eenheden (_microtoponiemen) verwijzen, zoals boerderijen, velden, huizen, waterlopen en straten: Van Dijk, Uyttendaele, Van Acker, Hordijk en Verhoeven.

Herkomstnamen konden ook naar kleinere geografische eenheden (microtoponiemen) verwijzen, zoals boerderijen, velden, huizen, waterlopen en straten. De naam Verhoeven vindt hier ook zijn oorsprong.

Wikimedia Commons

Beroepsnamen verwezen naar het beroep, het ambt of de activiteit die de persoon uitoefende. Zo kunnen we wel raden wat het beroep van Brouwers, De Clerck, Smit en Visser was. Namen als De Meier, Droste en Scholten verwezen naar een ambt. Barbiers, De Baerdemacker, Kuiper, Wevers en Olieslager duidden op beroepen uit het stedelijk milieu. En Bakker, Smets, Mulder, De Boer en Ramakers wezen op bezigheden rondom het platteland.

Eigenschapsnamen verwezen naar persoonlijke eigenschappen van de persoon in kwestie. Zo heetten de ouders van de boomlange Karel de Grote Pepijn de Korte en Bertha met de Grote Voeten (of Bertha met de Ganzenvoeten). En hoe denk je dat Filips de Schone, Pepijn met de Bult, Karel de Kale en Karel de Dikke aan hun naam kwamen?!

Met namen als Bertha met de Grote Voeten en Filips de Schone verwezen de Middeleeuwers naar het uiterlijk van de vorsten. Maar velen verwierven hun naam door bijzondere karaktereigenschappen. Zo vond Lodewijk de Vrome bidden belangrijker dan regeren, vermeden Karel de Stoute (‘stoutmoedig’ bekent ‘dapper’) en zijn opa Jan Zonder Vrees geen enkel conflict en kreeg Johanna de Waanzinnige niet alles op een rijtje.

Sommigen vergeleken zichzelf met dieren. Zij gingen door het leven als De Vos, De Pauw, De Hond of De Leeuw.

Een enkeling die nog niet tevreden was met zijn “familienaam” voegde het achtervoegsel ‘-mans’ aan zijn naam toe. Dit verklaart waarom we heden ten dage namen als Peetermans (afstammingsnaam), Puttersmans (geografische naam), Boermans (beroepsnaam) en Grootmans (eigenschapsnamen) in het telefoonboek terugvinden.

De voorouders van Herman Brusselmans kwamen (naar alle waarschijnlijkheid) uit Brussel. Het achtervoegsel ‘-mans’ voegden ze zelf aan hun achternaam toe.

Filip Naudts

Wie zijn naam niet chic genoeg vond, kon zijn hart ophalen in de Renaissance. Mode was toen een Latijnse naam aan te nemen. Zo herschiep Kreemer (‘marktkramer’) zich tot Mercator en zag de beroemde Nederlandse Kuiper zijn wedergeboorte in de naam Couperus.

Napoleon

Het Concilie van Trente (1545 – 1563) verplichtte iedereen een familienaam op te geven. De kerk trachtte zo geboorten, huwelijken en sterfgevallen te registreren. De staat nam deze “taak” over na inlijving van Nederland door Lodewijk Napoleon Bonaparte. De Franse keizer voerde de Code Civil (of ‘Code Napoléon’) in. Met dit burgerlijk wetboek werden de regels voor de burgerlijke stand opgesteld. Het decreet van Napoleon van 18 augustus 1811 verplichtte eenieder zijn of haar familienaam te bevestigen bij het gemeentesecretariaat of een nieuwe familienaam aan te nemen.

Achternamen werden overgedragen van vader op kind. Was de vader onbekend, wenste de vader het kind niet te erkennen of wilde de moeder erkenning tegenhouden, dan verkreeg de kleine de naam van de moeder. Getrouwde vrouwen droegen de achternaam van manlief, terwijl ze hun ‘meisjesnaam’ behielden. De burgemeester verkreeg het recht een vondeling een naam te geven. Vaak vernoemde hij het weesje naar de vindplaats (Kerkstoel, Zandbak) of het tijdstip van vondst (Vrijdag, Middernacht).

De meesten registreerden de “familienaam” die ze voor de verplichte registratie droegen. Sommigen verzonnen een nieuwe naam. De een serieus, de ander minder serieus. Zou de naam Naaktgeboren uit deze tijd stammen? En hoe heet jij eigenlijk?