Dat Elizabeth Blackburn ook wel de ‘Koningin van de Telomeren’ genoemd wordt, komt doordat vrijwel alle kennis over vorm en functie van de uiteinden van chromosomen bij haar begonnen is. Bekend was alleen dat telomeren (genoemd naar het Grieks voor eind en deel) na elke volgende celdeling een stukje korter zijn. Ze worden wel als een soort klok gezien, die in elk geval ten dele verantwoordelijk is voor normale verouderingsprocessen. Maar ook de vergelijking met de eindjes van schoenveters wordt dikwijls getrokken sinds Blackburn bewees dat telomeren een unieke structuur bezitten die het erfelijk materiaal beschermt: ze zijn een markering die zorgt dat een chromosoom niet gaat rafelen. Elizabeth Blackburn was ook degene die identificeerde waaruit ze bestaan: een ellenlange herhaling van een kort en simpel stukje DNA, dat voor elk organisme weer een beetje anders is.

Spectaculair was de ontdekking van Blackburns onderzoeksgroep dat telomeren niet altijd langzaam maar zeker korter worden – tot aan het punt dat een cel niet meer in staat is zich te delen – maar zich ook kunnen vermenigvuldigen. En dat gaat op een andere manier dan de rest van het DNA van chromosomen. Waar gewoon DNA een exacte kopie van zichzelf maakt met het enzym DNA-polymerase, gebruiken telomeren een stukje RNA om de kopieergegevens van over te nemen: omgekeerde (of reverse) transcriptie, heet dat. Dat gebeurt met een enzym dat telomerase gedoopt is, en dat telomeren verlengt. In sommige gespecialiseerde cellen, en ook in stamcellen bleek telomerase voor te komen. Zij kunnen hun telomeren dus ‘aanvullen’, en zo ‘jong’ blijven.

Maar al is telomerase cruciaal gebleken voor normale celgroei, het speelt ook een rol bij ongecontroleerde, gevaarlijke celgroei. Tachtig à negentig procent van alle kankercellen heeft verlengde telomeren, en bevat relatief grote hoeveelheden telomerase. Blackburn noemt kankercellen zelfs ‘verslaafd aan telomerase’, en vond dat het terugbrengen van de hoeveelheid telomerase al voldoende is om kankercellen binnen een paar dagen te laten sterven. Is telomerase nu de bron voor de eeuwige jeugd of een moordwapen? De ontwikkeling van medicijnen tegen kanker op basis van Blackburns ontdekkingen is in elk geval in volle gang.

Wie is Elizabeth Blackburn?

Elizabeth Blackburn is in 1948 geboren in Tasmanië, in Australië, waar ze aan de universiteit van Melbourne biochemie studeerde. Haar PhD in moleculaire biologie haalde ze in 1975 in Cambridge in Engeland. Daarna vertrok ze naar de Verenigde Staten, waar ze nog steeds woont en werkt. Sinds september 2003 heeft ze de Amerikaanse nationaliteit.

Van 1975 tot 1977 werkte Blackburn als postdoc aan de Yale University, onder meer aan de DNA-structuur van de telomeren van het eencellige wimperdiertje Tetrahymena (een parasiet). Ze vervolgde haar carrière aan de Amerikaanse westkust, vanaf 1993 aan de University of California in San Francisco, bij het Department of Molecular Biology. Ze is zowel daar hoogleraar, als bij het Department of Biochemistry and Biophysics, waar ze haar laboratorium heeft. Blackburn heeft al heel veel prijzen en andere vormen van eerbetoon ontvangen, waaronder een eredoctoraat van Yale University, de California Scientist of the Year Award (in 1999) en de General Motors Cancer Research Foundation Alfred P. Sloane Award (2001). Nog talrijker zijn haar bestuursfuncties (ze was onder meer president van The American Society for Cell Biology) en de lezingen, artikelen en boekbijdragen die ze op haar naam heeft staan.

Nadat ze in 2001 ingegaan was op het verzoek van president Bush om in de door hem opgerichte Council on Bioethics plaats te nemen, mengde Blackburn zich regelmatig in het openbare debat in de Verenigde Staten over therapeutisch klonen en stamcelonderzoek, waar ze, in tegenstelling tot de regering-Bush, een voorstander van is. Toen ze onlangs plotseling van het Witte Huis te horen kreeg dat haar lidmaatschap van de Council niet verlengd werd, leidde dat dan ook tot in het buitenland in de media tot ophef en discussies over de verhouding tussen politiek en wetenschap.