Wat is de taak van de overheid? Volgens Jeremy Bentham (1789) uiteindelijk om groter geluk voor een groter aantal burgers te bewerkstelligen. Hij vatte geluk daarbij op als individuele levensvoldoening: in zijn woorden als “the sum of pleasures and pains”. In zijn tijd kon geluk nog niet gemeten worden en viel dus moeilijk te bepalen hoe realistisch die aanbeveling is. Nu kunnen we dat wel; geluk blijkt eenvoudig te kunnen worden gemeten door mensen te vragen hoeveel voldoening ze scheppen in hun leven als geheel.

Geluk in Nederland

De meeste Nederlanders zijn gelukkig. Dat blijkt uit de rapportcijfers die ze geven in antwoord op de vraag ‘Hoe tevreden of ontevreden bent u tegenwoordig met uw leven als geheel?’. Ruim 40 procent waardeert het eigen leven met een acht en nog geen vijf procent scoort vijf of lager. Het gemiddelde rapportcijfer is 7,9 en dat is hoog in vergelijking met andere landen waar dezelfde vraag gesteld is. In Zimbabwe is het gemiddelde slechts 3.9.

Gelukkig, gelukkiger, gelukkigst

Kan de overheid hier nog iets aan verbeteren? Verschillende wetenschappers denken van niet. Er zijn psychologen die menen dat geluk goeddeels aangeboren is of duurzaam verankerd in de persoonlijkheid en dat een betere samenleving dus niet zal resulteren in gelukkiger mensen.

Sommige sociologen komen tot dezelfde conclusie omdat ze geloven dat geluk een kwestie van vergelijking is en dat vergelijkingsstandaarden zich steeds aanpassen. In dat verband worden de VS vaak aangehaald als voorbeeld: in dat land is de materiele welvaart verdubbeld sinds de Tweede Wereldoorlog, maar zou het gemiddelde geluk gelijk gebleven zijn.

Die geleerden hebben het echter mis. Ten eerste blijkt het gemiddelde geluk van burgers in een land sterk afhankelijk van de kwaliteit van de samenleving, denk aan het bovengenoemde geval van Zimbabwe met een gemiddelde van 3,9. Ten tweede is het gemiddelde geluk in landen niet onveranderlijk, althans niet in alle landen. In figuur 2 zien we een gestage toename van het gemiddelde geluk in Denemarken gedurende de laatste 30 jaar en een dramatische daling van het gemiddelde geluk in Rusland na de Roebel crisis midden jaren 1990.

Figuur 2 biedt ook een direct antwoord op de vraag of groter geluk mogelijk is in Nederland. Denemarken scoort met een gemiddelde van 8,2 hoger dan de 7,9 in Nederland en het gemiddelde geluk ligt ook hoger in IJsland, Ierland, Oostenrijk en Zwitserland. Wat in die landen kan, moet ook kunnen in Nederland. Denk niet dat dit een kwestie van volkskarakter is, want in figuur 2 kun je zien dat het gemiddelde geluk is gestegen in Denemarken. Een dergelijke stijging heeft zich ook voorgedaan in tal van andere landen.

Advies voor Nederlands geluk

Groter geluk voor een groter aantal Nederlanders is dus kennelijk mogelijk, maar hoe bereik je dat? Ik zie mogelijkheden op drie niveaus: op het micro-niveau van individuen, op het meso-niveau van instellingen en op het macro-niveau van de samenleving.

Versterk de levensvaardigheid Op het individuele niveau kunnen we geluk bevorderen door de levensvaardigheid te versterken. Verschillen in geluk binnen moderne landen als Nederland worden voornamelijk bepaald door psychologische factoren. Een deel van die individuele verschillen is erfelijk bepaald of om andere redenen moeilijk veranderbaar. Er zijn echter ook vaardigheden die je kunt versterken door training. Er zijn bijvoorbeeld trainingen in levenskunst in de lijn van de opkomende ‘positieve psychologie’. De overheid kan een handje helpen om het kaf van het koren te scheiden, want er is een wildgroei aan trainingen voor een gelukkiger leven.

Er is waarschijnlijk ook winst te halen uit voorlichting over de effecten van verschillende levenskeuzen. Dat is niet onbelangrijk, want 40 procent van de verschillen in geluk lijkt bepaald te worden door geïnformeerde keuzen. Voorlichting over ‘Gezond Leven’ zou verbreed moeten worden naar ‘Gelukkig Leven’. Net als bij de gezondheidsvoorlichting zou die voorlichting over geluk wel beperkt moeten blijven tot zaken die goed onderzocht zijn.

Verbeter de leefbaarheid van de leefomgeving De omgeving waarin we leven bepaalt ook in belangrijke mate ons geluk. Vooral de omgeving waarin wij het merendeel van onze tijd door brengen: in de woning, op school en op het werk. Waarschijnlijk valt er nog veel te winnen met verbeteringen op dat vlak, maar dan moet wel eerst onderzocht worden welke aspecten van de leefomgeving bepalend zijn voor geluk. Daarover is verbazingwekkend weinig bekend. Er is bijvoorbeeld vrijwel geen onderzoek naar de mate waarin residentiele zorginstellingen bijdragen tot het geluk van hun cliënten. Residentiele zorginstellingen zijn instellingen voor mensen die niet zelfstandig kunnen wonen.

Vergroot de leefbaarheid van de samenleving Geluk is ook in sterke mate afhankelijk van de kwaliteit van de samenleving als geheel. Er zijn grote verschillen in gemiddeld geluk tussen landen. Die verschillen kunnen we grotendeels toeschrijven aan maatschappijkenmerken. Materiele welvaart blijkt onderhevig aan de wet van verminderende geluksopbrengst: meer welvaart levert steeds minder extra geluk op. Daarom valt er weinig winst te verwachten van verdere economische groei, al kan achterblijven op den duur wel negatieve effecten met zich meebrengen. Op grond van de beschikbare feiten verwacht ik ook geen winst van verkleining van inkomensverschillen of versterking van de sociale zekerheid.

Ik zie wel kansen op groter geluk in verbetering van de kwaliteit van de overheid door betere voorlichting en klantvriendelijker optreden. Ook de versterking van de directe democratie, bijvoorbeeld door de invoering van het referendum kan ons geluk verbeteren. Bovendien is er winst te behalen door de verbetering van de bescherming van de persoonlijke vrijheid. De overheid zou die bescherming vooral in de persoonlijke levenssfeer moeten garanderen: geen zoektochten op onze computers naar het bezoek van porno sites bijvoorbeeld.

Is meer geluk wel zo goed?

Als groter geluk voor een groter aantal mogelijk is, moet dat dan wel? Vanouds zijn er stemmen die roepen van niet. Dat zijn niet alleen de stemmen van boetepredikers die ons graag zien lijden om de zondige ziel te zuiveren, maar ook stemmen van wetenschappers die menen dat geluk verderfelijk is omdat het ten koste zou gaan van creativiteit, kritisch vermogen en gemeenschapszin.

Dat doembeeld is fraai verwoord in de science-fïction roman ‘Brave New World’, maar blijkt niettemin onjuist. Onderzoek toont juist typisch positieve effecten van geluk, zoals grotere activiteit, meer creativiteit en beter burgerschap. Geluk blijkt ook goed voor de gezondheid; het effect van geluk op de levensduur is vergelijkbaar met het effect van al dan niet roken. Er is dus geen reden om de mogelijkheden voor groter geluk onbenut te laten.

Bron: Ruut Veenhoven, Groter geluk voor een groter aantal. In: Paul Schnabel (red.) Veel geluk in 2007, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, januari 2007.

Prof. dr. Ruut Veenhoven is hoogleraar ‘Sociale condities voor menselijk geluk’ aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.