Nura is een Egyptische vrouw van 38 jaar die pas is getrouwd met een getrouwde man. Een geval van polygamie. Wie denkt dat dit het lot is van moslimvrouwen, heeft het mis. Althans, een beetje. Nura koos bewust voor een man die al was getrouwd.

Vier jaar geleden, in 2002, besloot Nura te scheiden van haar eerste man, met wie ze drie kinderen had. Hij sloeg haar en hij had geen zin om te werken.Toen hij wegens fraude voor drie jaar in de gevangenis belandde, kwam er helemaal geen geld meer op tafel. Toch besloot hij een maand voor hij de gevangenis in zou gaan, nog een tweede vrouw te trouwen. Zij kwam, net als Nura, in het huis van zijn ouders te wonen. Voor Nura was het de druppel die de emmer deed overlopen. Ze besloot een echtscheiding aan te vragen.

Haar timing was goed. Twee jaar eerder, in 2000, was er een nieuwe wet op het familierecht gekomen die vrouwen het recht geeft zonder toestemming van de echtgenoot een echtscheiding aan te vragen. Deze vorm van echtscheiding wordt khul’ genoemd. In ruil voor een khul’-scheiding moet een vrouw wel de ‘bruidsprijs’ terugbetalen, het bedrag dat haar man haar bij hun trouwen heeft gegeven. Ook moet ze afstand doen van haar recht op alimentatie. Als ze aan deze voorwaarden voldoet, kan noch een echtgenoot, noch een rechter haar van een scheiding weerhouden.

De nieuwe wet maakt deel uit van de shari’a, het islamitisch recht. De shari’a is in het Westen vooral bekend van straffen als het afhakken van handen, lijfstraffen en steniging. Maar het shari’a-strafrecht wordt maar in een paar landen beoefend. In Egypte en de meeste andere landen met een moslimmeerderheid is de wetgeving vrijwel helemaal geseculariseerd. Alleen het familierecht, dat vooral de relaties regelt tussen mannen en vrouwen en ouders en kinderen, is daarvan veelal uitgezonderd. Secularisering van het familierecht riep zoveel weerstand op dat de meeste overheden er nooit aan zijn begonnen. Wel hebben veel overheden geprobeerd door herinterpretatie van de bronnen het familierecht in overeenstemming te brengen met de ‘moderne’ tijd. De Egyptische khul’-wet is daar een voorbeeld van.

De nieuwe echtscheidingswet deed in Egypte veel stof opwaaien. Mannen waarschuwden dat hij een bom legde onder het familieleven. Ook het parlement liet zijn afkeuring blijken. Toch werd de wet met meerderheid van stemmen aangenomen. Blijkbaar was de Egyptenaren er veel aan gelegen tegenover de buitenwereld een imago op te houden van een modern en vrouwvriendelijk land.

25 piasters

Nura besloot dat de voorwaarden aantrekkelijk genoeg waren. Op alimentatie na een scheiding hoefde ze toch niet te rekenen. En de bruidsprijs, ach, die had maar 25 piasters bedragen (ongeveer drie eurocent), dus dat kon zelfs zij hem nog wel terugbetalen.

Na negen maanden was de scheiding er door en kon haar leven als vrije vrouw beginnen. Maar het is niet zo makkelijk om in Egypte als gescheiden vrouw door het leven te gaan. Geniet een getrouwde vrouw relatief veel vrijheid, een gescheiden vrouw gaat vaak terug naar haar ouders die dan extra goed opletten om te zorgen dat ze geen slippertje maakt. Aangezien de vader van Nura was overleden, ging ze terug naar het huis van haar moeder die door een beroerte half verlamd is geraakt. Ze is arm en woont in een huisje dat slechts bestaat uit een keuken en een kamer waar net twee bedden in passen. Omdat er geen stromend water is, wordt twee keer per week de grote, een meter hoge kruik met water gevuld. Nuria ging niet alleen gebukt onder de armoede en de sociale controle, op haar werk werd ze geplaagd door collega’s die over haar gescheiden status roddelden.

Op een gegeven moment had ze genoeg van dat geroddel over haar nieuwe ‘vrije’ leven. Ze besloot dat het beter zou zijn opnieuw te trouwen. Maar met wie? In Egypte zal een man die nog niet getrouwd is (en in principe dus maagd is) zelden met een vrouw trouwen die geen maagd meer is, laat staan al kinderen heeft. Het gros van de gescheiden vrouwen trouwt weliswaar opnieuw, maar dan met een weduwnaar, een gescheiden man of met een man die al een of meer vrouwen heeft. Nura had al drie kinderen en ze had geen zin om met een weduwnaar te trouwen en dan ook nog eens voor zijn kinderen te gaan zorgen en weer fulltime huisvrouw te worden. De weduwnaren die om haar hand vroegen, wees ze allemaal resoluut de deur.

Liever wilde ze trouwen met een man die al een vrouw en kinderen had. Zo’n man zou niet nog meer kinderen willen. Bovendien zou hij het grootste deel van de tijd bij zijn eerste vrouw en kinderen doorbrengen waardoor hij slechts een paar keer per week tijd zou hebben om haar tebezoeken. Dat leek Nura ideaal. Ze zou dan meer vrijheid en minder verantwoordelijkheden hebben. Bovendien zou hij haar financieel onderhouden en haar helpen met het inrichten van haar flat. Zo gezegd, zo gedaan. Een kandidaat-bruidegom was snel gevonden in een van de winkeltjes vlakbij haar werk. Hij was getrouwd, had een aantal jonge kinderen, en de relatie met zijn vrouw was op het seksuele vlak vrijwel uitgedoofd. Hij beloofde Nura dat hij de huur van haar nieuwe flat zou betalen en dat hij haar ook geld voor eten en drinken zou geven. In ruil daarvoor zou zij zijn tweede vrouw worden en zou hij haar een paar maal per week opzoeken. Als ik Nura in september 2005 weer zie, valt me op dat ze is afgevallen. ‘Dat komt door de stress’, zegt ze. Ze is alweer twee maanden getrouwd en in die tijd is haar nieuwe man slechts zes keer bij haar geweest. Hij heeft haar geen trouwring gegeven. ‘Als mijn collega’s me vragen naar mijn trouwring zeg ik maar dat hij me in plaats van een trouwring een koelkast heeft geschonken. Maar ook dat is niet waar. Hij heeft me geen koelkast gegeven, laat staan een wasmachine en de huur betaalt hij ook niet’, verzucht ze.

Nura vermoedt dat zijn eerste vrouw achter hun in het geheim gesloten huwelijk is gekomen en dat het daarmee te maken heeft. Ze vervolgt: ‘Ik heb hem gevraagd om me te verstoten, zodat ik weer verder kan met mijn leven. Dat heeft hij geweigerd. Hij wil me niet verliezen omdat zijn eerste vrouw geen echte zawga, echtgenote, meer is.’ Nura is boos en zegt dat een hoer aan haar situatie tenminste nog geld zou verdienen. Ze denkt erover zelf het initiatief te nemen door weer via een khul’-procedure van haar man te scheiden. Het vooruitzicht lijkt haar vreselijk. Weer terug naar het kleine huis van haar moeder. Het enige waarop ze had gehoopt was een plekje voor haarzelf.

De nieuwe echtscheidingsprocedure waarmee Nura in korte tijd een scheiding kon aanvragen, wordt door vrouwenactivisten binnen en buiten Egypte gezien als een belangrijke stap voor de emancipatie van Egyptische moslimvrouwen. Inderdaad is scheiden voor veel vrouwen in Egypte sinds 2000 een stuk makkelijker geworden. Vrouwen hoeven niet langer meer voor de rechter te bewijzen dat ze wettelijk ‘goede’ gronden hebben voor de echtscheiding; voor 2000 kon daar soms vijf tot tien jaar mee gemoeid zijn. Onder ‘goede gronden’ werd onder andere verstaan: het getrouwd zijn met een man met een gebrek, zoals bijvoorbeeld een ongeneeslijke ziekte; met een man die zijn onderhoudsplicht van vrouw en gezin niet nakomt; of met een man die voor langere tijd afwezig is, bijvoorbeeld door migratie of gevangenisstraf.

Hoewel mannen nog altijd het recht hebben om zonder opgaaf van redenen hun vrouw te verstoten, gaat een verstoting wel gepaard met bepaalde plichten. Zo zal een man die zijn vrouw verstoten heeft, verschillende vormen van alimentatie moeten betalen. Omdat veel mannen bang zijn voor de financiële consequenties van een echtscheiding, besluiten ze maar niet te scheiden van hun eerste vrouw en gewoon gebruik te maken van hun recht op polygamie door een tweede vrouw te trouwen. Niet zelden worden de eerste vrouw en haar kinderen dan behalve emotioneel ook financieel aan hun lot overgelaten. In zo’n situatie komt de nieuwe khul’-wet als geroepen. Een vrouw kan nu relatief snel scheiden van haar man in de hoop dat ze met een nieuwe man een nieuw leven kan opbouwen. Hoewel ze ervoor kan kiezen om niet opnieuw te trouwen, heeft de gescheiden vrouw zo’n lage status in Egypte dat veel vrouwen toch weer trouwen, ook omdat ze vaak niet werken of niet genoeg verdienen omeen gezin financieel te onderhouden.

Door te kiezen voor een polygaam huwelijk hebben ze wel de status van getrouwde vrouw, maar zijn ze tegelijkertijd vrijer om hun leven naar eigen inzicht in te delen dan vrouwen die met een weduwnaar of een gescheiden man trouwen. Paradoxaal genoeg vormen polygame huwelijken vaak weer een reden voor echtscheiding, omdat de eerste vrouw het in veel gevallen niet accepteert dat haar man met een tweede vrouw trouwt of omdat hij haar en haar kinderen aan hun lot overlaat. Uiteindelijk zijn het in zulke gevallen de mannen die profiteren: omdat zij de scheiding niet hebben aangevraagd, zijn ze niet verplicht alimentatie te betalen. Als ze hun vrouw een hoge bruidsprijs hebben gegeven, zullen ze zelfs geld van haar terugkrijgen wat ze weer kunnen investeren in hun nieuwe huwelijk.

Koptische paus

Hoe moeilijk de echtscheidingsprocedures voor Egyptische moslimvrouwen ook zijn, en hoezeer moslimmannen soms ook profiteren van de nieuwe wet, veel christenen in Egypte zouden graag gebruik maken van het nieuwe echtscheidingsrecht, vooral degenen die gevangen zitten in een ongelukkig huwelijk. De christelijke minderheid in Egypte maakt zo’n vijf tot tien procent van de bevolking uit. Het overgrote deel behoort tot de koptisch-orthodoxe kerk. Voor de koptische kerk is het huwelijk heilig. Het kan slechts onderstrikte voorwaarden verbroken worden. Alleen als bewezen is dat een van de partners overspel heeft gepleegd, zal de koptische paus de scheiding erkennen. Of hij daarna toestemming geeft voor een eventueel nieuw huwelijk is maar de vraag.

Koptische vrouwen en mannen die willen scheiden maar geen toestemming krijgen van de kerk , kunnen niet via een civiele rechtbank scheiden, simpelweg omdat op het gebied van huwelijk en echtscheiding voor ieder geloofin Egypte de eigen religieuze wetgeving geldt. Voor moslims is dat de islamitische wet, de shari’a, voor katholieken het katholieke kerkelijke recht, en voor kopten het recht dat binnen de koptisch orthodoxe kerk geldt. In de praktijk betekent dit dat als een man of een vrouw die getrouwd is met iemand van hetzelfde geloof wil scheiden, een rechter de zaak niet in behandeling zal nemen. Hij zal degene die de scheiding aanvraagt terugverwijzen naar de kerk waar hij of zij vandaan komt. Maar als een man en vrouw niet hetzelfde geloof of dezelfde geloofsrichting aanhangen, zal een rechter wél het islamitische recht toepassen. Veel christenen in Egypte hebben daar hun voordeel mee gedaan. Door van geloof te veranderen, kregen ze voor elkaar dat het islamitische echtscheidingsrecht op hun situatie van toepassing werd verklaard.

Ook Miriam probeerde op die manier van haar echtgenoot te scheiden. Ze was getrouwd met een man die net als zij tot de koptisch-orthodoxe kerk behoorde. Hij dronk en sloeg en het leven met hem werd hoe langer hoe ondraaglijker. Ze besloot een echtscheiding aan te vragen. Zeven jaar lang kreeg ze in rechtbanken te horen dat de rechter niet bevoegd was om bij haar het islamitische echtscheidingsrecht toe te passen. Ze vertelt hoe ze halverwege de jaren negentig besloot om dan maar van geloofsrichting te veranderen en Syrisch-orthodox te worden. ‘Helaas besloten de verschillende kerken in Egypte net in die periode dat het maar afgelopen moest zijn met het grote aantal christenen dat overstapte op een andere geloof om maar te kunnen scheiden. Vanaf toen kon iemand binnen de christelijke kerken alleen maar van geloofsrichting veranderen na een inwijdingsperiode van een paar jaar waarin getest kon worden of de verandering serieus was of dat echtscheiding de motivatie was.’

In een ultieme poging om van hem af te komen, zette Miriam een radicale stap, ze werd moslim ‘Alleen maar in naam hoor’, zegt ze. ‘In mijn hart ben ik geen moslim. Maar ik had geen andere keuze.’ Door haar bekering was ze van haar problemen af. Ze ging verder met haar rechtszaak, en omdat ze nu moslim was en haar man koptisch, pasten de rechters dit keer wel het islamitische recht toe. Volgens het islamitische recht mag een moslimvrouw niet getrouwd zijn met een niet-moslim en het duurde dan ook niet lang voordat de echtscheiding werd uitgesproken. Maar ook voor Miriam was de prijs hoog. In Egypte is het problematisch om van christen moslim te worden en andersom is helemaal onmogelijk. Ze werkte als secretaresse aan een universiteit, maar als moslim kon ze daar niet blijven. Ze werd overgeplaatst door de staatsveiligheidsdienst die wilde voorkomen dat haar actie de relatie tussen moslims en christenen in Egypte op scherp zou zetten. Het ergste was dat ze het contact met haar zussen en haar kinderen verloor.

Miriam vertelt dat ze niet de enige is. ‘Doordat het voor kopten in Egypte bijna onmogelijk iste scheiden, en het tegenwoordig binnen de christelijke kerken zo moeilijk is van geloofsrichting te veranderen, komt het veel voor dat mensen, zowel mannen als vrouwen, uit wanhoop moslim worden omdat de shari’a hun meer rechten biedt.’

Zelfs een man die zijn vrouw geen echtscheiding gunt, en die het haar moeilijk probeert te maken door zelf ook moslim te worden, komt na 2000 bedrogen uit. De vrouw hoeft immers niet meer te bewijzen dat ze ‘goede’ redenen heeft voor de echtscheiding. Zolang ze de bruidsprijs terugbetaalt en afstand doet van haar recht op alimentatie, zal noch de echtgenoot, noch de rechter haar van de scheiding kunnen weerhouden.

Dit artikel verscheen eerder in het Zaterdag Bijvoegsel van het NRC Handelsblad van 25 februari 2006.

Nadia Sonneveld is als cultureel antropoloog verbonden aan het ISIM. Zij doet promotieonderzoek naar het khul’ recht in Egypte.