De Gammacanon is klaar. Een jaar lang elke week een thema uit de sociale en gedragswetenschappen. 51 stuks in totaal, voor elk van de wetenschappen (psychologie, sociologie, economie, antropologie, politicologie), dus maar een heel kleine selectie uit het bestand aan kennis en inzichten. Collega’s uit de sociale geografie, de planologie, de criminologie, de communicatiewetenschappen en de pedagogiek hebben zich al heel snel beklaagd over het ontbreken van lemma’s uit hun vakgebied. Het zou dan ook niet moeilijk geweest zijn de gammacanon nog twee of zelfs twintig keer zo groot te maken.

Zeker in het laatste geval zou de canon dan tot een encyclopedie van de gammawetenschappen zijn uitgegroeid. Dat was niet de bedoeling. Bij de eerste aflevering, op 2 januari, sloot ik mijn inleiding af met de woorden, dat we ‘met behulp van een aantal belangrijke concepten, theorieën en verschijnselen willen laten zien wat de bijdrage van de sociale wetenschappen is aan de kennis van onszelf, van onze omgang met schaarse middelen en van de wijze waarop we met elkaar vorm geven aan een samenleving die ook óns weer gevormd heeft.’

Mr T in DC

Dat is gelukt, meer nog zelfs dan we ons toen hadden voorgesteld. Ieder van ons, als auteur en redacteur, schrijft vanuit het eigen vakgebied en het eigen specialisme. Iedere week leverde ook weer een ander kijkje over de heg van een naburige, maar toch vaak niet goed gekende discipline op. Tegelijkertijd werd ook zichtbaar hoe onder alle huidige verschillen toch vaak een gemeenschappelijk historisch fundament blijkt te liggen.

Niet alleen worden de ‘founding fathers’ (Smith, Marx, Weber, Freud) vaak gedeeld, ook komen we een moderne theorie als de rationelekeuzetheorie zowel tegen in de psychologie, de economie als de sociologie.

Tegelijkertijd zien we ook in vooral de psychologie en de economie een stroming die juist wijst op de betekenis van de emotie, de traditie en de routine in het menselijk handelen. Net als in het nature/nurture-debat gaat het niet om elkaar uitsluitende benaderingen: het gaat om het in een gegeven geval vaststellen van de verhouding tussen emotie en ratio.

Het is interessant te zien hoe populair het kapitaalbegrip uit de economie inmiddels ook in andere disciplines is. We spreken nu ook over sociaal, cultureel en mentaal kapitaal. Dat is natuurlijk overdrachtelijk taalgebruik, maar in de praktijk levert het toch bruikbare inzichten op die niet snel op een andere manier verkregen zouden kunnen worden.

Voor alle gammadisciplines geldt dat veel van hun begrippen en theorieën ook buiten de sfeer van de wetenschap algemeen gebruikt worden. Taboe, trauma, stigma, stress, cognitieve dissonantie: het zijn maar een paar voorbeelden van deze protoprofessionalisering. Uiteraard zijn nog veel meer verschijnselen uit de alledaagse werkelijkheid deel geworden van het wetenschappelijk discours. De onderzoeker kijkt anders naar een ritueel of naar een geschenk dan de gewone burger, maar zijn kennis kan weer deel worden van de ervaringswereld van de burger.

In alle vakgebieden van de gammacanon heeft de leunstoelwetenschap van de denkende geleerde plaatsgemaakt voor de praktijk van de empirische onderzoeker. In de canon is er misschien zelfs wel wat te weinig aandacht geweest voor de enorme ontwikkeling die elk van de disciplines heeft doorgemaakt op het gebied van methoden en technieken. Het survey, het experiment, het model zijn vanzelfsprekende instrumenten van kennisverwerving geworden. De statistiek voorziet in een gemeenschappelijke basis voor de verwerking van het materiaal en het onderzoek naar oorzaken en verbanden.

In een korte algemene beschouwing over één onderwerp kun je van de onderzoeksinspanningen weinig laten zien. Wat dan juist in een krant wel weer kan worden gedemonstreerd, is de relevantie van de opgebouwde kennis voor het krijgen van inzicht in actuele ontwikkelingen. De kredietcrisis en de recessie, maar ook het verloren gaan van de consensusdemocratie en het streven naar steeds meer veiligheid kunnen begrepen en verklaard worden.

Dat betekent niet dat er ook meteen voorspellingen mogelijk zijn over hoe het verder zal gaan, laat staan wat de toekomst ons brengen zal. Wel kunnen de ervaringen uit het verleden en de daaruit voortgekomen inzichten ons helpen strategieën en instrumenten te ontwikkelen om beter met de nieuwe en vaak ook oude problemen om te gaan.

Dat hoeft niet alleen betrekking te hebben op bijvoorbeeld de stimulering van de economie (wel of geen Keynes?) of de reorganisatie van de sociale zekerheid, maar krijgt op het niveau van het individu ook vorm in bijvoorbeeld psychotherapie.

De wetenschappen van de gammacanon zijn ontstaan in de tijd van de Verlichting en hebben zich in de 19de eeuw vooral in filosofische en historische zin ontwikkeld. De 20ste eeuw bracht de overgang naar het empirische onderzoek en zeker ook naar het zoeken naar mogelijkheden om de uitkomsten daarvan ook weer in praktijk om te zetten of in beleid te gebruiken. Hoewel ze als academische disciplines sterk gericht zijn op hun eigen ontwikkeling als wetenschap, laat de gammacanon juist ook zien dat de worteling in de Verlichting nooit verloren is gegaan.

Het zijn wetenschappen die het menselijk leven letterlijk en figuurlijk willen verlichten: begrijpelijker maken en ook voor gericht en bewust handelen toegankelijker maken. Net als in de natuur-en menswetenschappen gaat het om kennis die mensen kan helpen de weg te vinden naar een beter bestaan.

Zie ook:

• Overzicht van alle 51 lemma’s van de gammacanon
• Slideshow gammacanon-voor-dummies
• De gammacanon verschijnt ook als boek