Bij een brand in een disco haast iedereen zich meteen naar de uitgang, met opstopping, chaos en onnodige doden als gevolg. Bij een popconcert sta je op je tenen om beter te kunnen zien, maar de anderen doen dat ook, zodat niemand meer ziet, en elk minder geniet. Twee voorbeelden die illustreren dat als ieder in zijn eigenbelang handelt er voor elk van hen een slechte uitkomst resulteert. In deze situaties (sociale dilemma’s) conflicteert individuele rationaliteit met sociale wenselijkheid; de onzichtbare hand van Adam Smith werkt niet.
De film A Beautiful Mind vertelt het verhaal van de geniale, krankzinnige, John Nash, een van de grondleggers van de speltheorie. Om Nash’s basisideeën te illustreren, bedacht zijn promotor in 1950 de oervorm van het dilemma, het zogeheten prisoner’s dilemma. Twee mannen worden verdacht van het gezamenlijk plegen van een misdrijf, maar er is geen sluitend bewijs. Ze zijn afzonderlijk opgesloten, zodat ze hun gedrag niet kunnen afstemmen. Elke verdachte weet dat als één van hen bekent, het bewijs sluitend is, de klikspaan vrijuit gaat, terwijl de ander 10 jaar moet brommen. Als beiden bekennen, krijgt elk strafvermindering en 5 jaar cel. Als beiden zwijgen, is er geen bewijs en gaat elk voor een lichter vergrijp 1 jaar de cel in. Voor het collectief is ontkennen duidelijk het beste. Als een gevangene in zijn eigenbelang handelt, zal hij echter bekennen: wat de partner ook doet, bekennen leidt tot een kortere straf. Als beiden deze logica volgen, gaat elk echter 5 jaar de cel in.
In een sociaal dilemma moet elk individu beslissen hoe te handelen; elke actie levert individueel nut op, maar ook kosten en baten voor de anderen. Bij zelfzuchtig gedrag laat ieder zich door het eigen nut leiden, en worden de effecten op anderen niet of onvoldoende in beschouwing genomen. Individuele optimalisering leidt dan al snel tot sociaal inferieure uitkomsten. Files, de opwarming van de aarde, een overdaad aan advertenties, subsidies voor het bedrijfsleven, en nog meer ongewenste zaken zijn illustraties.
Er zijn diverse mogelijkheden om aan het dilemma te ontsnappen. Slim gekozen boetes, of belastingen, leiden ertoe dat eigenbelang en sociale wenselijkheid parallel gaan lopen. Rekeningrijden werkt volgens dit idee. Europese regels verbieden EU-lidstaten om aan bedrijven oneigenlijke subsidies te geven en voorkomen daarmee verkwisting van belastinggeld. Het gedrag in een brandende disco is op deze manier echter niet te reguleren: de transactiekosten zijn te hoog.
Als gewenst gedrag beloond wordt en opportunisme bestraft, weegt de kortetermijnwinst die met zelfzuchtig handelen behaald kan worden niet op tegen de langetermijnkosten daarvan, zodat het eigenbelang op de lange termijn het beste gediend wordt door sociaal te handelen.
Het (traditionele) dilemma gaat uit van eigenbelang. Niet alle mensen zijn echter zelfzuchtig. Veel mensen zijn bereid samen te werken als anderen dat ook doen. Communicatie leidt tot meer coöperatie, mogelijk als gevolg van het feit dat mensen zich schuldig voelen als ze zich niet aan hun woord houden, en ze weten dat anderen dit weten. De homo economicus kent dergelijke emoties niet. De moderne gedragseconomie werkt met een meer realistisch mensbeeld, en zal naar verwachting meer inzicht opleveren over wanneer mensen in staat zijn samen te werken.
De vraag ‘Wat maakt sommige samenlevingen welvarend en andere arm?’ fascineerde Adam Smith en staat ook nu nog op de agenda. Het vermogen van mensen om samen te werken maakt een belangrijk verschil. Het prisoners’ dilemma laat zien dat samenwerking geen vanzelfsprekendheid is. De juiste instituties kunnen effectieve samenwerking bewerkstelligen. De zoektocht daarnaar is nog in volle gang en de schat kan vermoedelijk alleen door een multidisciplinair team van sociale wetenschappers gevonden worden.
Eric van Damme is hoogleraar economie aan de Universiteit van Tilburg.
Zie ook:
- Altruïsme is een keuze
- Digitale evolutie schiet economen te hulp (over wiskundige modellen en het prisoner’s dilemma).
- Altruïsme uit eigenbelang (over evolutionaire redenen voor samenwerking).
- Meer over altruïsme op Kennislink