Het is bijna niet meer voor te stellen, maar in mijn jeugd als gereformeerde jongen in Groningen in de jaren vijftig gingen we ’s zondags twee keer naar de kerk, kochten we bij gereformeerde bakkers en slagers, gingen naar gereformeerde scholen, huwden gereformeerde meisjes, lazen Trouw. Dit lijkt misschien een beschrijving van het bestaan van een radicale sekte, maar in Nederland was de hele samenleving opgedeeld in verticale verbanden. Deze verzuilde samenleving is heel snel verdwenen in de jaren zestig en zeventig. Dat verdwijnen van religie als belangrijke organisatievorm wordt secularisering genoemd. Sociologen kwantificeren dit proces door te tellen hoeveel mensen nog naar de kerk gaan en hoeveel er nog lid zijn van een kerk. Nederland is nu een sterk geseculariseerde samenleving met nog een aantal overblijfselen uit de vorige periode, zoals de Vrije Universiteit en de Katholieke Universiteit Nijmegen.
Vaak wordt secularisering gezien als onlosmakelijk onderdeel van modernisering. De darwiniaanse evolutietheorie en de industrialisering en democratisering van de westerse samenleving aan het eind van de 19de eeuw worden begrepen als de oorzaken van het verval van religie. In Nederland zit ongeveer een eeuw tussen modernisering en secularisering, dus dat gaat niet op. Bovendien zijn de Verenigde Staten altijd een goed voorbeeld van een moderne westerse samenleving met weinig secularisering.
Amerikaanse sociologen hangen vaak markttheorieën aan in hun verklaring van de religiositeit van hun landgenoten. Vrije competitie, economie van vraag en aanbod die niet gemonopoliseerd wordt door een staatskerk, worden gezien als elementen van een levendige religieuze markt voor heilsgoederen. Het zijn echter typisch Amerikaanse verschijnselen die bijvoorbeeld niet de religiositeit van Polen en Ieren met hun katholieke monopolies kunnen verklaren. Er zijn in feite geen algemene sociologische modellen die de religiositeit en de secularisering kunnen verklaren. Men moet genoegen nemen met verklaringen voor specifieke historische gevallen en kan die dan met elkaar vergelijken.
In het Nederlandse geval is de opkomst van de verzorgingsstaat in de jaren vijftig een belangrijke verklaring voor het verval van het op specifieke groepen toegesneden verzuilde systeem. Verder zijn de protestgeneratie en de seksuele revolutie van de jaren zestig belangrijke elementen in de ‘bevrijding’ van de paternalistische ‘bevoogding’ van de kerken geweest.
Omdat religie weinig toekomst leek te hebben nam het belang van het onderzoek naar secularisering af. Belangrijk werd de vraag waar mensen hun ultieme zingeving vooral in relatie tot een leven na de dood vandaan halen. Met het verdwijnen van kerkelijke binding kwam een ongebonden, niet geïnstitutionaliseerde spiritualiteit op. Onderzoek naar New Age en spiritualiteit toont de grote verscheidenheid en individualiteit van het verspreide geloof dat er ‘iets’ is.
Een belangrijke herleving van de aandacht voor secularisering werd niet zozeer door ontwikkelingen in Nederland veroorzaakt, maar door gebeurtenissen van wereldwijde betekenis, zoals de islamitische revolutie van 1979 in Iran. Sociologen en antropologen begonnen in toenemende mate aandacht te schenken aan radicale religieuspolitieke bewegingen die zich overal, maar vooral in de islamitische wereld voordeden. Nederland staat natuurlijk niet buiten deze mondiale ontwikkelingen. Immigranten uit islamitische landen werden nu gezien als de dragers van de islam, wat men de etnisering van religie kan noemen. Iemand van Marokkaanse of Turkse afkomst wordt nu in de eerste plaats als moslim gezien (terecht of niet) en dus als een uitzondering in het recent geseculariseerde Nederland. Veel onderzoek naar secularisering en fundamentalisme als tegenhanger daarvan heeft een vergelijkend karakter, waarin verschillen en overeenkomsten binnen Europa naar voren komen.
Peter van der Veer is universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht.
De laatste artikelen over religie
Oeps: Onbekende tag `feed’ met attributen {"url"=>"https://www.nemokennislink.nl/kernwoorden/religie/godsdienst/islam/christendom/moderniteit/index.atom?m=of", “max”=>"5", “detail”=>"normaal"}