Overal waar president Barack Obama in 2008 tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen zijn ‘yes we can’-speeches hield, raakten mensen in vervoering. Het enthousiasme dat hij bij zijn aanhangers teweegbracht was volgens kenners van de Amerikaanse politiek uniek. Wat is het dat Obama losmaakte bij mensen? Was hier nu sprake van een geoliede verkiezingscampagne, uitgedacht door een briljante spindoctor, waarbij het gebruik van moderne massamedia cruciaal was? Of had het succes van Obama te maken met zijn charisma?
Charisma komt uit het Grieks en betekent zoiets als gave. Oorspronkelijk werd met charisma verwezen naar de bijzondere persoonlijke kwaliteiten van vroeg-christelijke heiligen, maar het was de beroemde Duitse econoom, rechtsgeleerde en socioloog Max Weber (1864-1920) die het begrip in de sociale wetenschappen introduceerde. Hij bracht het vooral in verband met de politiek en met de verzakelijking en bureaucratisering van de moderne samenleving. Charismatisch leiderschap is volgens Weber een vorm van gezag die niet is gebaseerd op een formele machtspositie van een leider, maar op zijn of haar persoonlijke uitstraling. Een gave dus, om mensen te betoveren of in vervoering te brengen.
Charismatische leiders komen volgens Weber op in situaties waar bestaande machtsverhoudingen onder druk staan en onpersoonlijk worden, of waar (te) snelle veranderingen plaatsvinden. Het gaat om personen die tegenwicht kunnen bieden aan geïnstitutionaliseerde machtsstructuren. De charismatische leider is iemand die met een zekere authenticiteit vanuit de zijlijn opkomt in situaties van ontreddering en verwarring. In die zin is charisma een ondermijnende kracht en heeft het een psychologische functie.
Aan de historische persoon Jezus zijn kwaliteiten toegeschreven die we kunnen omschrijven als charismatisch. Hij tartte het Romeinse gezag en gaf richting aan het denken en handelen van zijn volgelingen.
Voor de moderne tijd is Nelson Mandela een goed voorbeeld. Hij werd al tijdens zijn gevangenschap een bindende kracht van het nieuwe Zuid-Afrika in wording. Maar we kunnen ook denken aan de geweldloze Indiase onafhankelijkheidsleider Mahatma Ghandi, of aan dominee Martin Luther King. En zelfs aan Adolf Hitler.
Tegenwoordig lijdt het begrip nogal aan slijtage. In managementcursussen wordt charisma beschouwd als een kwaliteit van goed bedrijfsmanagement, en wordt een lijstje met tips verstrekt hoe je charismatisch leider wordt. Aan succesvolle en populaire politici ent v-persoonlijkheden worden al gauw charismatische kwaliteiten toegedicht. Er bestaat de neiging het succes van populistische politici als Geert Wilders toe te schrijven aan charismatische kwaliteiten.
Het gaat bij charisma echter om een heel specifieke band tussen leider en volgelingen, terwijl populisten hoofdzakelijk stem geven aan bepaalde opvattingen onder de bevolking.
Bij zo’n ruime definitie van charisma boet het begrip aan duidingskracht in, maar dat heeft ook te maken met de tweeslachtigheid ervan. Aan de ene kant zijn er zoals gezegd specifieke omstandigheden waaronder charisma zich op een bepaald moment aandient. Bovendien moet een charismatisch leider aanhangers hebben die zijn of haar kwaliteiten erkennen en overtuigingskracht voelen. Anderzijds gaat het om een persoonlijke kwaliteit die zijn kracht juist ontleent aan onvoorspelbaarheid en vaak ook aan tijdelijkheid. In veel gevallen is pas achteraf vast te stellen dat iemand charismatisch leiderschap toonde.
De omstandigheden waaronder Barack Obama in korte tijd een magische uitstraling ontwikkelde, hebben een enorme rol gespeeld. Het verkiezingscircus dat Obama terzijde stond, verklaart niet afdoende waarom een maverick, een buitenbeentje, zo’n uitstraling en samenbindend gezag ontwikkelde. Inmiddels is de euforie rond Obama flink afgenomen. Zoals bij veel charismatische leiders was die vluchtig.
Thijl Sunier is hoogleraar aan de Vrije Universiteit.
De laatste artikelen over charisma en leiderschap
Oeps: Onbekende tag `feed’ met attributen {"url"=>"https://www.nemokennislink.nl/kernwoorden/charisma/leiderschap/autoriteit/index.atom?m=of", “max”=>"5", “detail”=>"normaal"}