Iedere Nederlander heeft zijn eigen klankenrepertoire. Alleen al voor de r bestaan er talloze uitspraakvarianten. De bekendste hiervan is de Gooise of Kinderen-voor-Kinderen-r. Deze variant – die wel iets heeft van de Amerikaanse r – verspreidt zich in rap tempo over Nederland. Alleen in het uiterste zuiden (Limburg) en het uiterste noorden (Friesland) is de Gooise r nog bijna niet doorgedrongen. Twee taalwetenschappers voorspellen dat het niet lang meer duurt, voordat ook in Friesland een ej te horen is.
In Nederland komen verschillende soorten r’en voor. Deze zijn grofweg in te delen in drie categorieën. Zo is er de tongpunt-r, waarbij de punt van de tong de bovenste tanden raakt. De huig-r, ook wel brouw-r, wordt achterin de keel gemaakt. En dan is er de Gooise r. Gek genoeg zijn taalkundigen het niet eens waar in de mond de Gooise r wordt gemaakt. Wel is duidelijk dat de Gooise r niet overal in het woord voor kan komen, maar alleen na klinkers: hoor en kort klinken als hooj en kojt, maar roos klinkt nooit als joos. De Gooise r heeft zich de afgelopen jaren als een inktvlek verspreid over de kaart van Nederland. In Friesland, Drenthe, Brabant en Limburg komt de ej nog weinig of niet voor.
Ratelklank
In 2005 onderzocht Renée van Bezooijen de houding van Nederlanders tegenover de Gooise r. In de Randstad wordt de Gooise r het meest gebruikt. Geen wonder dat de reacties hier het positiefst waren. De houding van de Friese proefpersonen was opvallend: ze oordeelden ook positief over de Gooise r, terwijl deze r in Friesland nog bijna niet voorkomt. Eigenlijk bestaat er in Friesland maar één variant: de tongpunt-r, of zoals ze in Friesland zeggen, de ratelklank. De huig-r komt ook wel voor, maar wordt gezien als een afwijking: Friese kinderen die de tongpunt-r niet uit kunnen spreken, worden meestal doorverwezen naar de logopedist.
Matched guise
Master-studente Jessica Koppers deed een vervolgonderzoek naar het oordeel van Friezen over de Gooise r. Haar proefpersonen waren geen volwassen luisteraars, maar meisjes tussen de twaalf en zestien uit Friesland, Het Gooi, Zuidoost-Gelderland en Zuid-Limburg. Net als Bezooijen maakt Koppers gebruik van de matched-guise techniek. Hierbij moeten proefpersonen verschillende geluidsfragmenten beoordelen. Om te voorkomen dat de sprekers op individuele verschillen worden beoordeeld, zijn alle geluidsfragmenten ingesproken door dezelfde spreker.
In dit geval was dat iemand die verschillende r’en kon maken. Zij sprak dezelfde tekst op vier verschillende manieren in: met tongpunt-r; huig-r; een combinatie van tongpunt-r en Gooise r; een combinatie van huig-r en Gooise r. Om de proefpersonen af te leiden van het feit dat meerdere teksten door een spreker waren ingesproken, werden nog acht afleiders toegevoegd: geluidsfragmenten ingesproken door andere sprekers.
Flat of villa
De proefpersonen moesten een aantal vragen beantwoorden over de twaalf sprekers: Zou je zelf zo willen spreken? Denk je dat dit meisje er leuk uitziet? En: In welk huis denk je dat dit meisje woont? Opvallend was dat de meisjes uit Friesland het liefst zouden spreken als de spreker die de tongpunt-r combineerde met de Gooise r. Op de tweede plaats kwam de spreker met enkel tongpunt-r’en. De huig-r is het minst populair in Friesland. Als het gaat om schoolprestaties, scoort de tongpunt-Gooise variant opnieuw hoog. Net als de plaats op de maatschappelijke ladder: de sprekers met de tongpunt-Gooise r combinatie werden het vaakst ingedeeld in een villa, de sprekers met de huig-r in een flat.
Al met al reageerden de Friese meiden positief op de spreker met de Gooise r. Dezelfde voorkeur werd aangetroffen voor de meiden uit het Gooi en Gelderland, gebieden waar de verspreiding van de Gooise r al redelijk ver gevorderd is. In Limburg was het oordeel niet positief en niet negatief. Het zuiden weet het nog niet met de Gooise r, maar de Friezen zijn er helemaal klaar voor.
Bron: Koppers en Van Bezooijen (2008): Maakt de Gooise r een kans in Friesland? Een evaluatieve studie naar de waardering van de r onder meisjes. It Beaken, jaargang 70, nummer 3/4.
Zie ook:
Hoe vej is de ej? (Kennislinkartikel) Franse r rukt op in Vlaanderen (Kennislinkartikel)