“We kennen die foto’s wel van vroeger: jagers die zich in donker Afrika op de gevoelige plaat lieten zetten met een pas geschoten olifant of een wildebeest. Later kwamen de sportvissers met hun spectaculaire vangst. De foto als bewijs. Tegenwoordig fungeren Bekende Nederlanders als zodanig: even met Jan Smit op de foto. Hebbes!
Een kwestie van cultuur? Nee, hoor. Hoe vaak moet ik niet op de foto tijdens mijn veldonderzoek in Vietnam of elders? Ik word dan stilzwijgend ingelijst bij het toeristisch decor. Kijk maar, dat moderne wildebeest was er ook! Voor fotografen een uitgelezen moment. Je kunt probleemloos terugschieten. Overal waar mensen bewust elkaar kieken kun je ongestoord en van heel dichtbij je eigen camera hanteren. Virtuele ruilhandel met gelijk oversteken. Geen vermaledijde “tourist gaze”, maar fotografie op faire basis. "
John Kleinen is oud-fotograaf en universitair hoofddocent (visuele) antropologie aan de Universiteit van Amsterdam.
Schieten in Afrika
Dit soort foto’s kennen we uit de tijd van het kolonialisme in Afrika (ongeveer van 1890 tot 1960). Europese en Amerikaanse mannen zochten op ‘het donkere continent’ naar avontuur, spanning en macht. Veel hedendaagse antropologen kijken met een ongemakkelijke blik naar dit soort foto’s. Zij beschouwen het als koloniaal machtsvertoon van de blanke man die de Afrikaanse wilde natuur weet te temmen en te overheersen. Wat je hier ziet is niet alleen een geslaagde jacht, maar ook de overheersing van blanken op Afrikanen (zowel op leeuwen, olifanten en wildebeesten als op mensen).
Sommige antropologen zien parallellen met de safari’s van vandaag. Ook al is het kolonialisme over, nog steeds komen blanke, rijke mannen – nu samen met hun vrouwen – naar het continent om leeuwen, olifanten en ook Afrikanen te ‘schieten’. Niet met een geweer, maar met een camera. De westerse toeristen oefenen door te fotograferen macht uit – de toeristen fotograferen, terwijl inwoners van het Afrikaanse continent worden gefotografeerd. De toerist kijkt, terwijl Afrikanen worden bekeken. Dit is ook wat wordt bedoeld met de ‘tourist gaze’. Daarnaast zijn de Afrikaanse dieren, chauffeurs en gidsen de buitenlandse gasten ten dienst – ze werken voor het plezier van de westerlingen. Dat maakt de machtsverhoudingen bij hedendaagse toeristische ontmoetingen volgens antropologen – nog steeds – ongelijk. Behalve dan als je fotografeert én tegelijkertijd gefotografeerd wordt. Gelijk oversteken – zoals John Kleinen zegt.