Geen enkele andere nieuwe partij behaalde ooit zo’n spectaculair resultaat bij de Tweede Kamerverkiezingen als Lijst Pim Fortuyn in mei 2002. Fortuyn kreeg namelijk vanuit het niets 17 procent van de stemmen.
Jasper Muis onderzocht in zijn promotieonderzoek aan de VU hoe Fortuyn zo totaal onverwacht aan de macht kon komen. Hij analyseerde opiniepeilingen en de berichtgeving in de media voor deze verkiezingen en concludeert dat Fortuyn net als andere politici zijn politieke boodschap niet zomaar aanpaste aan de wensen van zijn kiezers. Ook was het niet zozeer Fortuyns persoonlijke uitstraling, maar eerder de reacties in de media die zijn succes aanzwengelden.
Omwenteling normaliseert Nederland
De onverwachte opkomst van Fortuyn betekende een ingrijpende verandering in het Nederlandse politieke landschap. Gevestigde partijen als de VVD, PvdA en CDA moesten plotseling rekening houden met een grote rechtse partij die harde uitspraken deed over immigratie en integratie.
Tegelijkertijd kwam de politieke situatie in Nederland na deze ‘politieke aardschok’ meer overeen met die in andere landen in West-Europa. Landen als België en Frankrijk hadden al langer te maken met grote rechtse partijen die een boodschap uitdroegen vergelijkbaar met die van Fortuyn. De omwenteling die Fortuyn teweeg bracht, maakte de Nederlandse politiek in die zin dus ‘normaler’.
Gat in de politieke markt
In Nederland waren ook vóór 2002 al lang veel kiezers ontevreden over de bestaande partijen. Politieke leiders zijn helemaal niet zo flexibel, verklaart Muis, ze kunnen of willen hun standpunten niet steeds afstemmen op wat er onder de mensen leeft. En juist daardoor kan er een ‘gat in de markt’ ontstaan: een grote groep Nederlandse kiezers was op zoek naar een ander politiek aanbod.
Veel van deze mensen konden zich wél vinden in Fortuyns standpunten. Fortuyn wist met zijn harde lijn op punten van immigratie en integratie kiezers aan zich te binden die zich tot dan toe niet gehoord voelden.
Fortuyns boodschap gewoon rigide
Toch was Fortuyn net zo weinig flexibel in zijn politieke boodschap als zijn collega politici, aldus Muis. Fortuyn verschoof zijn standpunten niet als hij meer of minder scoorde in de opiniepeilingen of als de hoeveelheid media-aandacht in positieve of negatieve zin veranderde.
In die zin was Fortuyn ook een normale politicus: Net als andere partijleiders bleef hij vrij star bij zijn uitgesproken opvattingen. Deze opvattingen vielen in 2002 bij veel kiezers in de smaak: Fortuyn had gewoon het juiste verkiezingsprogramma op het juiste moment.
Succes brengt charisma
Maar een innemend verhaal alleen is niet genoeg. Een politicus moet zijn boodschap ook aan de man weten te brengen zodat iedere kiezer ermee bekend is. Volgens Muis schiet het argument dat Fortuyn in korte tijd zoveel succes boekte dankzij zijn bijzondere persoonlijkheid ernstig te kort, omdat het berust op een cirkelredenering. In een cirkelredenering gebruik je je standpunt opnieuw als argument, bijvoorbeeld “Hij is populair, omdat hij populair is.”
Evenzo legt Muis uit dat succesvolle personen vaak uitzonderlijke eigenschappen krijgen toegedicht omdát ze succesvol zijn. Dus juist dankzij Fortuyns spectaculaire opmars namen mensen al snel aan dat hij uitzonderlijke persoonlijke gaven had.
Opwaartse spiraal
Door de mediaberichtgeving rondom Fortuyn heel precies in kaart te brengen in combinatie met een analyse van de uitslagen uit de opiniepeilingen, toont Muis aan dat vooral de reacties van anderen in het publieke debat Fortuyns politieke carrière in een stroomversnelling brachten.
Dankzij de felle reacties in de media van journalisten, commentatoren en politici groeide de aandacht voor Fortuyns standpunten en kon hij kiezers die zijn overtuigingen deelden bereiken. Met deze prominente publiciteit groeide Fortuyns populariteit in de peilingen. Gunstige peilingen brachten op hun beurt nog meer media-aandacht. Zo ontstond een opwaartse spiraal van populariteit en publiciteit.
Muis’ onderzoek laat zien dat Fortuyn als politicus minder bijzonder of afwijkend was dan vaak wordt aangenomen. Zijn rechtse partijprogramma was vergelijkbaar met dat van andere succesvolle partijen in Europa en als partijleider speelde hij net zo min opportunistisch in op de wensen van het publiek als andere politici. Zijn spectaculaire succes is ook niet zomaar te verklaren vanuit het karakter of de acties van Fortuyn zelf, het was eerder de manier waarop anderen op hem reageerden waardoor Fortuyn in de schijnwerpers kon schitteren.
Bron:
- Proefschrift Jasper Muis: Pim Fortuyn: The Evolution of a Media Phenomenon (Samenvatting in het Nederlands: pagina 201-206)
Zie ook
- Media beïnvloeden populariteit LPF en PVV (Kennislink)
- Nederland na Fortuyn: de politiek polariseert, de samenleving niet (Kennislink)
- Wilders gebaat bij media-aandacht voor integratie (Kennislink)
- Vrije meningsuiting is (ook) middeleeuws (Kennislink)
- Sociale democratisering: de PVV als doorbraakpartij (Kennislink: Maatschappij & Politiek)