Met een groeiende wereldbevolking en opkomende economieën die hun deel van de koek opeisen, staat de mensheid voor de grote uitdaging om de voedselvoorziening op peil te houden dan wel te krijgen. Die uitdaging wordt nog groter door milieuproblemen, de gevolgen van klimaatverandering en aantasting van de biodiversiteit; problemen die stuk voor stuk kunnen samenhangen met de voedselproductie. Kortom, de noodzaak om het anders te gaan doen is evident. Er zijn innovaties nodig.
Sinds de moderne mens zo’n tienduizend jaar geleden is overgegaan van het stadium van jager-verzamelaar naar landbouw en veeteelt is de voedselvoorziening steeds minder afhankelijk geworden van de grillen van de natuur. Al die tijd zijn er ook innovaties op voedselgebied geweest. Niettemin was men nog steeds lange tijd afhankelijk van de seizoenen, al konden sommige producten wel worden geconserveerd, zoals melk in de vorm van kaas en yoghurt, graan in de vorm van bier, druiven in de vorm van wijn, zongedroogde groenten en fruit, en gepekelde en gekonfijte producten.
Deze situatie begon pas zo’n twee eeuwen terug langzaam te veranderen met de uitvinding van Nicolas Appert om voedsel te conserveren door middel van hitte. Sindsdien is er heel veel verbeterd qua voedingszekerheid maar er zijn ook allerlei nieuwe problemen opgedoken. Te denken valt aan mondiale afhankelijkheden en grote mondiale verschillen in voedingszekerheid, aan voedselschandalen en voedselfraude, en aan obesitas en ondervoeding. Er is dan ook veel maatschappelijke discussie over de huidige voedselproductiesystemen. Het is duidelijk dat het nog bepaald niet optimaal is. Er zijn dus nog steeds innovaties nodig.
Bij de innovaties in het verleden ging het pragmatisme nogal eens voor de wetenschap uit. Nicolas Appert bijvoorbeeld was geen wetenschapper. Hij had geen idee waarom zijn uitvinding werkte, dat werd pas duidelijk door het werk van Louis Pasteur die ontdekte dat micro-organismen de oorzaak van bederf zijn, en dat die door hitte onschadelijk gemaakt kunnen worden. Ook de eerste industriële productiemethoden waren ‘slechts’ opschalingen van bestaande ambachtelijke processen zonder al te veel wetenschappelijk inzicht. Dat neemt niet weg dat bijvoorbeeld het al eeuwenoude productieproces van kaas behoorlijk geoptimaliseerd bleek te zijn toen ook de wetenschap zich erin ging verdiepen.
De wetenschap kwam pas nadrukkelijk in beeld vanaf het eind van de negentiende eeuw, toen analytische methoden het mogelijk maakten om de samenstelling van levensmiddelen te bepalen. Ook de ontdekking van vitamines en het inzicht in de opbouw van eiwitten en vetten dateren uit die tijd en dit bood de mogelijkheid om voeding en voedsel tot wetenschap te verheffen. Na de tweede wereldoorlog is de voedselproductie pas echt sterk verwetenschappelijkt.
Innovaties kunnen niet alleen maar wetenschappelijk of technologisch gedreven zijn. De betrokkenheid van de consument is essentieel. Innovaties kunnen alleen maar succesvol zijn als er een draagvlak is en de consument de geïnnoveerde producten wil eten. Het is dus zaak om technologische innovaties te koppelen aan voor de hand liggende consumentenbehoeften als voedingszekerheid en een duurzame leefomgeving. Toch blijkt het geen sinecure om deze behoeftes aan elkaar te koppelen. Voor een deel komt dat door de complexiteit van onze huidige voedselvoorziening. Er is een soort vervreemding ontstaan bij de consument die niet meer kan overzien wat er allemaal speelt.
In de discussies over de toekomstige voedselproductie is het essentieel om die vervreemding te verminderen. Dit cahier poogt hieraan bij te dragen. De manier waarop we dat gedaan hebben is door interviews te houden met een aantal experts die graag hun inzichten en verwachtingen met u willen delen. Niet omdat ze de wijsheid in pacht zouden hebben maar wel omdat ze de essentiële zaken willen belichten waar we het als maatschappij over zouden moeten hebben in de discussie over hoe onze toekomstige voedselvoorziening er uit zou moeten zien. Interviews met mensen die al bezig zijn met innovaties larderen deze expertopinies.
Rode draad door al deze bijdragen is de vraag wat de rol was en is van technische en wetenschappelijke innovaties voor ons dagelijks brood. Zijn ze onmisbaar om bijvoorbeeld de belangrijke vragen rond duurzaamheid te beantwoorden, of moeten we vooral terug naar de basis om gezond te blijven? De redactie van dit cahier en het bestuur van de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij menen dat de interviews in dit cahier een mooie aanvulling vormen op de tentoonstelling Foodtopia in het Museum Boerhaave in Leiden. Rond die tentoonstelling zullen de geïnterviewden ook lezingen verzorgen. We hopen vooral ook dat deze bijdragen een constructieve rol zullen spelen in het zo broodnodige maatschappelijke debat over onze toekomstige voedselvoorziening. Het laat zien dat er volop ideeën zijn voor innovaties, en dat sommigen die ideeën ook al uitvoeren. De innovaties moeten gedragen, of nog beter, geïnitieerd worden door een samenleving die de noodzaak hiervoor ziet en voelt. We hopen dat dit cahier, samen met de tentoonstelling Foodtopia in Museum Boerhaave, hieraan bijdraagt.