Een ‘filmtoerist’ bezoekt een plek op aarde die geassocieerd wordt met een film of televisieserie. Dat gaat veel verder dan over het Leidse Rapenburg struinen, en ter hoogte van café Barrera nostalgisch omhoog kijken naar de studentenkamer met balkon. Hier gaf midden jaren zeventig acteur Rutger Hauer gestalte aan Erik Hazelhoff Roelfzema in de film Soldaat van Oranje.
Nee, filmtoeristen vliegen de hele wereld over om te snuffelen aan de locaties en sets waarin Game of Thrones, Harry Potterfilms en The Lord of the Rings zijn opgenomen. De vraag is: waarom? Abby Waysdorf (Erasmus Universiteit Rotterdam) antwoordt: “Fans willen weten wat op de setlocatie echt is en wat niet. Elke snipper informatie over decors en acteurs is voor hen waardevol. De mensen die rondleidingen geven voor Game of Thrones-fans in Dubrovnik zijn vaak figuranten geweest. Ze hebben inside information, dus zij zijn extra in trek.”
Favoriete televisiepersonages
‘Filmtoerisme’ is een min of meer erkend fenomeen sinds de jaren dertig van de vorige eeuw, maar heeft juist de afgelopen decennia een explosieve groei doorgemaakt. Artikelen over het in de voetsporen volgen van favoriete televisiepersonages vullen krantenpagina’s. Kostbare excursies zijn niet aan te slepen voor fans die de echte versie willen zien van wat zij hebben leren kennen via bioscoop- en televisiescherm. Regio’s beconcurreren elkaar om hun landschappen en monumenten in Hollywood-films gebruikt te zien worden vanwege toekomstig toerisme. Filmproducers haken er handig op in: de stad die de meeste miljoenen op tafel legt zou zo maar eens de locatie van de volgende Woody Allenfilm kunnen zijn.
Ondanks de groei van het fenomeen filmtoerisme is er een aanzienlijk gebrek aan theoretische en conceptuele verkenning, aldus Waysdorf. “Onderzoek dat in het verleden is uitgevoerd is vaak versnipperd en had betrekking op een enkele casestudy met het zwaartepunt op de impact op de toerismesector. Er is minder bekend over wat toeristen op deze locaties precies ondergaan. Fans bezoeken een plaats omdat ze er al een band mee hebben voordat ze er geweest zijn, dat maakt het zo bijzonder. Het begrip van wat deze gewoonten aanstuurt is onvolledig en hoe deze worden ervaren en gebruikt binnen de hedendaagse mediaomgeving.”
Filmtoeristen gaan op zoek, door hun ‘mede-aanwezigheid’ op de locatie van een favoriete film of televisieserie, naar de grens tussen fictie en werkelijkheid. Deze aspecten van het fandom zijn belangrijk: ze hebben er niet alleen lol in, maar hun hele leven wordt door de daadwerkelijke aanwezigheid ‘op locatie’ op de een of andere manier beïnvloed. Een pelgrimage naar de grote hal in Christ Church in Oxford, die model stond voor de Great Hall in tovenaarsschool Hogwarts in de Harry Potterreeks, is uitgegroeid tot een rituele erkenning van de rol de film heeft gespeeld in de identiteitsvorming van de fan.
Nagebouwde set
Waysdorf koos drie verschillende soorten locaties uit om fans te ondervragen en te observeren. De succesvolle HBO-dramaserie Game of Thrones maakt gebruik van twee ‘echte’ hoofdlocaties voor opnames: Noord-Ierland en de Kroatische stad Dubrovnik. Game of Thrones is een episch verhaal over oorlog, politieke intriges en draken, in een middeleeuwse setting, gebaseerd op een populaire boekenreeks.
De gereproduceerde wereld van de bebrilde tovenaarsleerling onderzocht zij in attractiepark The Wizarding World of Harry Potter, onderdeel van Universal Studios in Orlando, Florida. De levensduur van de aantrekkingskracht van een locatie bekeek zij in Portmeirion in Noord-Wales, waar een hotel en een vakantiehuiscomplex achtergrond vormden voor de legendarische tv-serie The Prisoner uit de jaren zestig met hoofdrolspeler Patrick McGoohan.
“De bezoeker voelt alsof hij of zij onderdeel van het verhaal is,” concludeert Waysdorf. “In Dubrovnik waardeerden fans ook de inspanning die gepaard ging bij het productieproces, oftewel hoeveel HBO had geïnvesteerd om Game of Thrones tot een kwaliteitsproduct te maken. De serie bleek een vehikel voor begrip van de ‘ware’ geschiedenis van Dubrovnik en Noord-Ierland, waardoor deze geschiedenis ook een deel van de historische nauwkeurigheid van de serie bevestigde.”
Het Wizarding World of Harry Potter-attractiepark is extra bijzonder omdat de sets uit de filmserie er zijn nagebouwd, waarin de bezoeker toch helemaal kan opgaan als ware hij erbij. “Fans waarderen de mogelijkheid om te doen alsof ze onderdeel waren van de narratieve wereld van Harry Potter enorm. Maar ook vonden ze het extra belangrijk om samen met andere fans één te zijn in hun ervaring en om compleet op te gaan in hun adoratie.”
Fans zijn niet gek
Veel fans van The Prisoner hebben de afgelopen decennia de filmlocatie in en om het kustplaatsje Portmeirion meerdere malen bezocht. Het blijkt de bewaarplaats van het fandom waar men telkens aansluiting zoekt met de serie en medefans. “De vermeende tijdloosheid van Portmeirion speelt hier een belangrijke rol. Zolang Portmeirion bestaat, zal The Prisoner niet verdwijnen, zo lijkt het.”
En zolang de fan ‘aanwezig’ wil zijn, zelfs wanneer die plek eigenlijk niet echt bestaat, zal filmtoerisme een bestaansgrond hebben? “Fans zijn niet gek hè, ze zijn zich zeer bewust van het verschil tussen fictie en werkelijkheid, maar menen dat de ontmoeting van het fictieve in een fysieke ruimte waardevol en zinvol is. Dat missen ze klaarblijkelijk tóch in de schermversies. Ze kunnen ter plekke ook ongegeneerd de nerd uithangen – een scène naspelen in kostuum of met een toverstaf, met een sensor en een chip erin, heen en weer zwaaien – zonder bang te hoeven zijn uitgelachen te worden.”
Niet iedereen omarmt filmtoerisme van harte: de huidige eigenaren van het huis dat het karakter Walter White bewoont in de Netflixserie Breaking Bad – de burgerlijke scheikundeleraar die eenmaal gediagnosticeerd met longkanker een uitmuntende vaardigheid voor drugsfabricage openbaart – vinden ettelijke malen per week een pizzadoos met inhoud op het dak van hun garage. Grappig bedoeld eerbetoon van fans aan een van de sleutelmomenten die zich er afspelen. Voor de bewoners zal de lol er inmiddels wel af zijn.
Het onderzoek
Abby Waysdorf verdedigde donderdag 9 november 2017 aan de Erasmus Universiteit Rotterdam haar proefschrift Placing Fandom. Film Tourism in Contemporary Fan Culture, dat met NWO-financiering tot stand kwam. Haar promotor Stijn Reijnders, hoogleraar Cultureel erfgoed aan de Erasmus Universiteit, doet eveneens onderzoek naar filmtoerisme. Onder meer in Zuid-Korea, India, Jamaica, Nigeria en Engeland.