Termieten behoren tot de eusociale insecten. Net zoals bijen en mieren kennen termieten enkel onvruchtbare exemplaren; op de koningin en jaarlijks een aantal mannetjes na, die ook maar een kort leven beschoren zijn. Binnen de kolonie treffen we dan ook voornamelijk onvruchtbare werksters en, in sommige gevallen, soldaten aan.
De onvruchtbare werksters zetten zich in voor de zorg en het voortbestaan van de kolonie en vertonen altruïstisch gedrag. Sommige termietensoorten hebben daarnaast ook aparte soldaten die de kolonie verdedigen. Voor deze soldaten is verdediging van het nest vaak letterlijk een zaak van leven of dood omdat het veelal gepaard gaat met kamikaze-acties.
In het termietenrijk is dergelijke oorlogsvoering aan de orde van de dag. Sommige soorten bevechten hun vijanden door er simpelweg op te poepen, soms over grotere afstanden en met uiterste precisie. Anderen gaan nog verder en maken gebruik van autothyse of zelfvernietiging: zij knijpen hun buikspieren zo hard samen dat hun buikwand barst en de tegenstander wordt getrakteerd op een douche van ontlasting, soms vermengd met chemicaliën.
Explosieve mix
Een internationaal onderzoeksteam onder leiding van Robert Hanus en Jan Šobotník van de Tjechische Academy of Sciences, ontdekte in het regenwoud van Frans-Guyana een termietensoort, Neocapritermes taracua, met een zeer opvallend verdedigingsmechanisme.
Als de werksters van deze soort van dichtbij worden geïnspecteerd, valt op dat de meeste van hen in de buurt van de speekselklier twee blauwgekleurde zakjes hebben die zijn gevuld met koperhoudende kristallen. Deze zakjes zijn niet bij alle termieten even ver ontwikkeld en ontbreken bij sommige individuen zelfs volledig. Op basis van dit uiterlijke verschil verdeelden de onderzoekers de termieten in twee groepen: de blauwe werksters en de witte werksters. Tijdens een ontmoeting met een vijand bijten de blauwe werksters fel van zich af en als ze in het nauw gedreven worden, barsten de zakjes open en mengen de kristallen zich met stoffen uit de speekselklier waardoor een giftig blauw goedje ontstaat.
Het onderzoeksteam bestookte vijandige termietensoorten met druppels van deze vloeistof om zo de effectiviteit van de verschillende componenten te testen. De termieten werden met een pincet gepakt waardoor zij barstten en hun vloeistof vrij kwam. Het bleek dat de vloeistof van de blauwe werksters giftiger was dan die van de witte werksters. Wanneer echter de blauwe koperkristallen uit de vloeistof werden verwijderd werd dit verschil opgeheven. Omgekeerd gold, dat door deze kristallen aan de vloeistof van witte werksters toe te voegen het mengsel giftiger werd.
Dodelijker ‘met de jaren’
De ‘explosieve rugzakjes’ van N. taracua raken gedurende het leven van de termiet steeds verder gevuld met blauwe kristallen die worden afgescheiden door een paar klieren die zich op de buik bevinden. Hoe ouder de termiet, des te dodelijker is haar wapenarsenaal. Daar tegenover staat dat naarmate een werkster ouder wordt, haar kaken geleidelijk aan stomper worden omdat deze niet meer worden vernieuwd wanneer de dieren vervellen. Dat maakt oudere werksters steeds minder geschikt voor taken zoals foerageren en nest bouwen en meer geschikt voor de verdediging van het nest.
Al met al is het verdedigingsmechanisme van N. taracua een bijzondere vondst. Niet alleen omdat de klier die de blauwe kristallen produceert voorheen onbekend was, maar ook omdat er gebruik wordt gemaakt van twee componenten die moeten vermengen om geactiveerd te worden. Verder lijkt het onderzoek de theorie te ondersteunen dat zelfopoffering vooral is voorbehouden aan de oudere individuen die vanwege de slijtage en de ouderdom voor andere taken minder geschikt zijn geworden.
Bronnen
- J. Šobotník e.a., Explosive Backpacks in Old Termite Workers, Science (27 juli 2012), DOI: 10.1126/science.1219129.
- J. Šobotník e.a., Chemical warfare in termites, Journal of Insect Physiology 56 (december 2010).