De laatste twintig jaar is er veel veranderd in het proces van Europese integratie. De meeste van ons hebben een aantal van deze veranderingen zelf ondervonden. Zo hebben we onder andere de Gulden ingeruild voor de Euro en hebben op 1 juni 2005 wel of niet onze stem uitgebracht in het Europese grondwetsreferendum. Naast deze directe ontwikkelingen nemen de bevoegdheden van de Europese Unie op een groot aantal beleidsterreinen steeds verder toe zonder dat wij dat zelf altijd merken. Met andere woorden, de Europese trein dendert met volle kracht vooruit.

Niet iedereen is tevreden met de richting en snelheid waarmee de Europese trein zich voortbeweegt. Gedurende de laatste jaren is er een toenemende scepsis ontstaan onder burgers en politieke partijen over de koers en reikwijdte van het Europese eenwordingsproces. Tijdens de referenda over de Europese grondwet in Nederland en Frankrijk is door burgers duidelijk aan de handrem getrokken.

Tot het einde van de jaren tachtig werd het Europese integratieproces nog gezien als een eliteproject waarin publieke opinie grotendeels als onbetekenend kon worden beschouwd. Vandaag de dag wordt het eenwordingsproces gekenmerkt door een groeiende rol van burgers, politieke partijen, belangengroepen en sociale bewegingen. Burgers en het maatschappelijke middenveld kijken niet langer in stilte rustig toe, maar articuleren hun grieven ten aanzien van Europa steeds luider en duidelijker.

Europa als thema in de nationale politiek

Wat is de invloed van dit proces van toenemend politiek conflict over Europese thema’s op nationale verkiezingen? Laten kiezers hun opvattingen over Europa meewegen in hun stemgedrag in nationale verkiezingen of is hun stem alleen te horen tijdens een Europees referendum? Het proces waarin de Europese opvattingen van kiezers van invloed zijn op hun keuze in het stemhokje wordt ook wel EU issue voting genoemd.

We hebben inmiddels een behoorlijk inzicht in de manier waarop nationale thema’s van invloed zijn op stemgedrag in Europese verkiezingen. Maar onze kennis van de invloed van Europese thema’s op de nationale verkiezingsstrijd is zeer beperkt. Verder heeft het geringe onderzoek naar EU issue voting tot dusver tot tegenstrijdige inzichten geleid. Sommige studies komen tot de conclusie dat opvattingen ten aanzien van Europa weldegelijk van invloed zijn op partijkeuze, terwijl andere auteurs tot de slotsom komen dat het effect van Europese thema’s op nationale verkiezingen minimaal is. Wie heeft er nu gelijk? Hoe belangrijk is Europa nu echt voor kiezers als zij naar de stembus gaan?

Europa als “slapende reus” in nationale verkiezingen

Tot dusver dachten onderzoekers dat Europa het beste kon worden omschreven als een “slapende reus” in nationale verkiezingen. Terwijl heel wat kiezers best hun twijfels hebben over het Europese project, maakt de eensgezindheid onder partijen het vrijwel onmogelijk voor kiezers om zich in nationale verkiezingen over Europese zaken uit te spreken.

Uit een vergelijkend onderzoek naar de invloed van Europese thema’s op nationaal stemgedrag in Denemarken, Duitsland, Groot-Brittannië en Nederland van 1990 tot en met 2005 wordt duidelijk dat deze conclusie te voorbarig is. De slapende reus ontwaakt namelijk in een aantal lidstaten. Europa kan dus wel degelijk relevant zijn voor partijkeuze.

Het onderzoek wijst uit dat het Europese thema alleen van belang is voor stemgedrag als drie factoren in een verkiezing aanwezig zijn: partijen moeten Europa belangrijk vinden, een deel van de kiezers moet een uitgesproken mening hebben over Europa – ongeacht voor of tegen – en het Europese thema moet gerelateerd zijn aan de links/rechts dimensie van politiek conflict.

In landen als Denemarken en Groot-Brittannië wordt Europa duidelijk door politieke partijen gepolitiseerd, vinden kiezers het thema belangrijk en sluit het thema aan bij bestaande politieke conflicten. Hier hangt Europa als het ware als een schaduw over de stembus: het verdeelt partijen, radicaliseert ze, of leidt mogelijk tot het ontstaan van nieuwe politieke stromingen. Hier baseren kiezers hun partijkeuze mede op hun Europese opvattingen en hun inschattingen van de posities van partijen op dit punt. In andere landen, zoals Nederland en Duitsland, wordt de drempel voor het ontstaan van EU issue voting niet gehaald. Hier slaapt de Europese “reus” nog rustig verder.

Het antwoord op de vraag of de toenemende politisering van Europese thema’s haar weerklank heeft gevonden in nationale verkiezingen is dan ook in principe ‘ja’. Met andere woorden, opvattingen over Europa beïnvloeden kiezers bij hun partijkeuze. Dit gebeurt echter alleen onder bepaalde voorwaarden: partijconflict, het belang van Europa voor kiezers en de mate waarin Europa gerelateerd is aan links/recht ideologie. Tegen eerdere verwachtingen in zien we dat we in Denemarken en Groot-Brittannië niet langer te maken hebben met een “slapende”, maar met een “ontwakende reus”.

Europa noch “slapend” noch “reusachtig”

Het bijvoeglijk naamwoord “slapend” is niet langer doeltreffend voor de beschrijving van de invloed van Europese thema’s in nationale verkiezingen. Hoe zit het met het tweede woord van de metafoor, namelijk de “reus”? Is het Europese thema wel echt te omschrijven als een “reus” in nationale verkiezingen? Heeft het Europese thema zulke verstrekkende gevolgen voor de nationale politieke verhoudingen? Uit het eerder genoemde onderzoek naar de invloed van Europese thema’s op nationale verkiezingen blijkt dat er wel degelijk een invloed is op partijpolitiek, maar dat dit effect waarschijnlijk niet zal leiden tot de ontwikkeling van nieuwe politieke breuklijnen.

Geen “slapende reus” dus die het partijpolitieke systeem in haar grondvesten zal laten trillen. Eerder zal EU issue voting leiden tot een heropleving van de links/rechts dimensie. Verschillende politieke partijen worden wel op verschillende wijze beïnvloed door EU issue voting. De electorale steun voor oppositie partijen of partijen met een onmiskenbaar EU standpunt bijvoorbeeld, worden in grotere mate beïnvloed door de opvattingen van kiezers over Europa dan in het geval van regeringspartijen of partijen die ambigue posities innemen. EU issue voting biedt politieke partijen een extra element in hun strijd om de gunst van de kiezer.

Europa in toekomstige verkiezingen: een “ontwakende reus”?

In Nederland zijn er tot en met 2002 geen of nauwelijks kiezers voor wie hun Europa-standpunt de doorslag geeft bij hun partijkeuze. De vraag is voor hoelang nog? Het belang van Europa neemt steeds verder toe, onder andere door een toename aan Europese wetgeving. Daarbij komt dat het debat over Europa sinds de referendumscampagne is aangezwengeld door onder meer Marijnissen en Wilders. Dus EU issue voting moet in de toekomst ook in Nederlandse verkiezingen te vinden zijn. Misschien was dit al het geval voor een deel van de kiezers tijdens de laatste verkiezingen van 2006, bijvoorbeeld voor de SP of PVV kiezers.

Hoewel het debat na de afkeuring van de grondwet mede door toedoen van de drie grootste partijen weer enigszins is doodgebloed, vinden we tijdens de opkomende verkiezingen waarschijnlijk EU issue voting. Partijen kunnen tegen de achtergrond van een steeds belangrijker wordend Europa de stilte omtrent Europese thema’s immers niet altijd volhouden. Met andere woorden, in de toekomst zal de “reus” die Europa heet moeten ontwaken in de polder.

Catherine de Vries is als universitair docent verbonden aan het departement Politieke Wetenschappen van de faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Leiden. Dit artikel is gebaseerd op haar proefschrift “European Integration and National Elections: The Impact of EU Issue Voting on National Electoral Politics”, waarop zij op 27 september 2007 aan de Vrije Universiteit Amsterdam hoopt te promoveren.