Eenderde van de patiënten met suikerziekte type 1 krijgt nierproblemen. Een diabeet kan hierdoor ineens ook nierpatiënt worden. Wil de patiënt niet zijn hele leven afhankelijk zijn van het injecteren van insuline en driemaal per week een bezoek aan het ziekenhuis brengen voor de nierdialyse, dan is een gecombineerde nier-pancreastransplantatie een vereiste. De pancreas (alvleesklier) bevat namelijk de cellen die insuline maken. Transplantatiechirurg dr. J. Ringers: “De afgelopen jaren vonden er in het LUMC ieder jaar ongeveer vijftien van deze operaties plaats. In één operatie wordt zowel een nier als een pancreas getransplanteerd. We gaan overigens vanaf nu vijf van zulke operaties per jaar meer verrichten.”
Bij twintig procent van de patiënten mislukt de pancreastransplantatie door afstoting. Ringers: “Dit zijn de patiënten die we wellicht wel kunnen helpen met een transplantatie van de eilandjes van Langerhans. Deze eilandjes zitten in de pancreas ß-cellen die niet meer werken. In plaats van de complete pancreas kunnen daarom ook alleen de eilandjes van Langerhans worden getransplanteerd. De methode wordt momenteel in het LUMC bij de afdeling Heelkunde in samenwerking met Endocrinologie en Nierziekten voorbereid.”
Succes bij buren
“In andere landen vindt deze methode al wat langer plaats”, aldus Ringers. “Zowel bij onze zuiderburen als in Duitsland is er al meer ervaring met deze transplantaties. Vooral de resultaten in Duitsland hebben ons ervan overtuigd dat de tijd rijp is om de methode ook in het LUMC toe te passen. Inmiddels geneest bij onze oosterburen vijftig procent van de patiënten die een transplantatie met eilandjes van Langerhans hebben ondergaan van hun suikerziekte. Nog eens een kwart van de patiënten kan met minder insuline toe. Maar bij deze patiënten zou een tweede transplantatie nog verbetering kunnen brengen. En dat is een groot voordeel van de methode. De ingreep kan zonder veel problemen worden herhaald. Er is geen reden om aan te nemen dat als het een eerste keer niet, of maar gedeeltelijk werkte, een volgende poging ook niet zou werken.”
Twee typen suikerziekte
Type 2 diabetes komt veel vaker voor dan type 1. Bij type 2 produceren de eilandjes van Langerhans wel insuline, maar reageren de ‘targetcellen’ er niet meer op. Gewichtsverlies kan een gunstig effect op type 2 diabetes hebben. Maar ook medicijnen die de werking van insuline versterken, worden bij de behandeling van deze ziekte gebruikt. Een donorpancreas of transplantatie van eilandjes van Langerhans heeft bij deze patiënten geen zin omdat ze wel gewoon insuline aanmaken.
Het lagere succespercentage van eilandjestransplantatie is de reden dat deze methode niet de eerste keuze is. Ringers: “In eerste instantie wordt gekeken of een gecombineerde nier-pancreastransplantatie mogelijk is. Deze operatie is echter zwaarder dan ‘alleen’ een niertransplantatie en sommige patiënten kunnen vanwege hun fysieke gesteldheid de dubbele ingreep niet aan. Transplantatie van eilandjes van Langerhans kan hier uitkomst bieden. De transplantatie is een relatief lichte ingreep die onder plaatselijke verdoving wordt uitgevoerd. De eilandjes van Langerhans worden uit een donorpancreas geïsoleerd en enige tijd in een kweekmedium bewaard. Vervolgens injecteert men met behulp van röntgenbeelden de eilandjes met een lange naald in de leverpoortader. Deze ader voert normaliter voedselrijk bloed van de darmen naar de lever om eventuele giftige stoffen te neutraliseren. De eilandjes van Langerhans volgen dezelfde weg en komen in de lever terecht. In de kleinere bloedvaten van de lever lopen de eilandjes vast. Ze bereiken dus nooit de pancreas zelf. Voor de functie van de eilandjes blijkt dat niet uit te maken. Insuline wordt gewoon geproduceerd.”
Xenotransplantatie
Het transplanteren van alleen de eilandjes van Langerhans kan ook uitkomst bieden bij patiënten die al een nier-pancreas transplantatie hebben ondergaan, maar bij wie vanwege afstoting of andere complicaties, toch weer afhankelijk van insuline zijn. Ringers: “Voorwaarde is wel dat de niertransplantatie succesvol is verlopen. Deze patiënten moeten namelijk om afstoting van hun nier tegen te gaan bepaalde medicijnen slikken. En die medicijnen zijn ook nodig om afstoting van de eilandjes tegen te gaan. Voor de ex-nierpatiënt is het zeer wenselijk dat de functie van de ß-cellen weer herstelt, omdat de suikerziekte de nieuwe nier weer aan kan tasten.”
In het LUMC wordt ook de mogelijkheid van transplantatie van eilandjes van Langerhans van de ene diersoort naar het andere (zogeheten xenotransplantatie) onderzocht. Arts onderzoeker Eelco Bouwman doet hier, onder andere samen met Josephine Rijkelijkhuizen, onderzoek naar.
Selectieproces
Als er voldoende donorpancreassen zijn, waarom wordt dan toch de mogelijkheid van xenotransplantatie onderzocht? Bouwman: “Eigenlijk zou je alle patiënten met type 1 diabetes willen genezen. Nu is dat nog geen optie omdat je voor de transplantatie nog steeds afhankelijk bent van afweeronderdrukkende medicijnen om afstoting tegen te gaan. De bijwerkingen van die middelen zijn erger dan de afhankelijkheid van het injecteren van de insuline. Maar zouden we zover komen dat transplantatie zonder of met heel weinig afweeronderdrukkende middelen mogelijk is, dan zijn er niet genoeg donororganen. Eilandjes van Langerhans afkomstig van een varken zouden dit probleem kunnen oplossen. De varkens voor de donoreilandjes kunnen onder gecontroleerde omstandigheden worden gefokt waardoor je er voldoende van hebt.” “En we weten dat varkensinsuline prima werkt bij mensen”, vult Ringers hem aan. “Voordat er met behulp van recombinant DNA in bacteriën humaan insuline kon worden geproduceerd, gebruikte diabeten al varkensinsuline.” Bouwman: “Uit verschillende studies is gebleken dat insuline van verschillende dieren toch goed werkt. Zo zijn muizen met suikerziekte te genezen met de eilandjes van Langerhans van het tropische visje de tilapia. Voor de werking van insuline maakt het blijkbaar niet zo uit. Maar wat afstotingsreactie betreft kan het wel een heel ander verhaal zijn.”
Rijkelijkhuizen: “Over het algemeen is de afstotingsreactie bij xenotransplantatie heftiger. Wel is duidelijk dat wanneer je de eilandjes langer dan vijf dagen op kweekmedium bewaart, minder afstoting plaatsvindt. Vermoedelijk vindt er een selectieproces plaats. Zo’n tachtig procent van de cellen overleeft de kweekperiode namelijk niet. Helemaal zeker is het niet dat de selectie verantwoordelijk is voor de verminderde afstotingsreactie. De eilandjes veranderen namelijk ook van vorm. Je ziet ze kleiner worden. Wellicht heeft deze verandering invloed op de mate waarop het afweersysteem van de ontvanger van het transplantaat reageert.” Ringers: “In ieder geval zullen wij ook gebruik gaan maken van eilandjes van Langerhans die een aantal dagen op kweekmedium zijn bewaard. Daarmee zijn in Duitsland goede resultaten behaald. De isolatie van eilandjes zal in het LUMC plaatsvinden. Het wachten is op de voltooiing van de GMP-faciliteit (Good Manufacturing Practice), het laboratorium waarvan de kwaliteitseisen zo hoog zijn dat er ‘producten’ kunnen worden vervaardigd die bij mensen mogen worden toegepast. Voor een transplantatie gebruiken we één donorpancreas. In België krijgt een patiënt eilandjes geïsoleerd uit meerdere donorpancreassen, maar wij denken dat dat een grotere kans op afstoting van het transplantaat geeft.”
Meer inzicht
“Ergens in de loop van dit jaar zal de eerste transplantatie in het LUMC plaatsvinden”, aldus Ringers. “We hebben zo’n acht patiënten die voor de behandeling in aanmerking komen. Dit zijn allemaal patiënten die al een gecombineerde nier-pancreas transplantatie hebben ondergaan, maar waarbij de pancreas werd afgestoten.” Bouwman: "Xenotransplantatie is voorlopig nog heel ver weg. Transplantatie zonder afweeronderdrukkende medicijnen is nog niet mogelijk en bovendien zijn er nogal wat ethische vraagstukken. Maar het onderzoek dat wij nu doen zal ook voor allotransplantaties (orgaantransplantaties tussen twee dezelfde dieren zoals tussen twee mensen) betekenis hebben. We krijgen namelijk steeds meer inzicht in de transplantatiegeneeskunde. En dat is ook belangrijk.