Oost-Timor is in het verleden bevolkt geraakt in twee migratiestromen. Lange tijd is gedacht dat Papuavolken uit Nieuw-Guinea de oudste stroom vertegenwoordigden, maar recent onderzoek naar het Makuva, een vergeten taal, van dr. Aone van Engelenhoven van het Leiden University Centre for Linguistics (LUCL), zet deze theorie op losse schroeven. Volgens hem was juist de Austronesische bevolkingsgroep, oorspronkelijk afkomstig uit Taiwan, er het eerst.
Aone van Engelenhoven stamt via zijn moeder uit een clan van verhalenvertellers van het eiland Leti, dat dicht bij Oost-Timor ligt. Toen hij in 1989 op Leti kwam, werd hij daar ontvangen als de verloren zoon en werd hij onderricht in de vaardigheid van zijn clan: het vertellen verhalen. Door zijn afstamming en vaardigheden als verteller is Van Engelenhoven in 2006 erkend door en opgenomen in een Makuva-sprekende stam en dat geeft hem bepaalde voorrechten als onderzoeker.
Plausibel
‘Archeologen beweren dat de Austronesiërs de Papuasprekers hebben weggedrukt’, vertelt Van Engelenhoven. ‘En dat zou de reden zijn dat er nog maar vier Papuatalen op Oost-Timor bestaan. Dat lijkt allemaal erg plausibel, want op een berg in Oost-Timor bestaat er één Papuataal, Bunaq, die helemaal is ingesloten door Austronesisch.’ Overigens is de term Papuataal in dit geval tamelijk misleidend. Er is bij de Papuatalen sprake van meerdere niet verwante taalfamilies en de verwantschap van de talen van Timor met de talen op Nieuw-Guinea is moeilijk aantoonbaar. Beter is het om te spreken van Austronesisch en niet-Austronesisch. Het gebied van de Austronesische taalfamilie stekt zich uit van Madagascar tot Paaseiland en van Hawaï tot Nieuw-Zeeland, met uitsluiting van Australië en Nieuw-Guinea, en de samenhang tussen die talen is meestal veel eenvoudiger aan te tonen.
Taal in coma
In de jaren vijftig van de vorige eeuw werd melding gemaakt van een niet-Austronesische taal op de oostpunt van Timor, Makuva, die toen al op uitsterven stond. Door toeval ontdekte Van Engelenhoven dat die taal weliswaar geen levende taal meer is, maar toch verre van uitgestorven. ‘Het is een taal in coma, vergelijkbaar met Latijn. Het is geen taal die je als kind leert en gebruikt, maar een rituele taal die je pas mag leren als je rond de zestig bent, en dan moet je ook nog uitverkoren zijn.’ Door zijn bijzondere band met het land vroeg en kreeg Van Engelenhoven officieel toestemming om de taal te leren.
Een Rusenu-rotsschildering van een boot en een masker.
Fataluku
De bewoners van de oostpunt spreken Fataluku, een duidelijk niet-Austronesische taal, maar dat is niet de oorspronkelijke taal. Dat is het Makuva, een Austronesische taal, waarvan gedacht werd dat het de taal was van een kleine groep immigranten. Van Engelenhoven: ‘Het verhaal is precies andersom. De Makuva’s zijn de eerste bevolkingsgroep die zich vestigde in Oost-Timor en de Fataluku’s zijn veel later vanuit het westen gekomen.’ Dat hij zo zeker van zijn zaak is, heeft te maken met de mythologische oorsprongverhalen van de verschillende volkeren. Volgens die verhalen zijn de Makuva’s van het eiland afkomstig en de Fataluku’s de immigranten.
Rusenu
‘Fataluku betekent de juiste spraak’, zegt Van Engelenhoven. Een vreemde naam die er volgens hem op wijst dat de Makuva’s geleidelijk op het Fataluku zijn overgestapt. Behalve het Makuva is er nóg een taal in het uiterste oosten van Timor, ontdekte Van Engelenhoven op 27 januari van dit jaar. Die dag hoorde hij over een uitgestorven taal, het Rusenu. Toen hij daar bij een andere informant over doorvroeg, bleek dat er van die taal nog één spreker, een vrouw van in de tachtig, in leven was. Van haar taal worden nu zo snel mogelijk opnamen gemaakt, zodat die ook beschreven kan worden. En als het Rusenu, net als het Makuva, een Austronesische taal blijkt te zijn, is dat een versterking voor Van Engelenhovens theorie.
Rotstekeningen
‘Op de oostpunt ligt een berg die Ilikerekere heet’, vertelt Van Engelenhoven. ‘Dat betekent beschreven berg in het Fataluku. Op een van de wanden van de berg zijn rotstekeningen aangebracht. De Fataluku’s beweren niet te weten wie die gemaakt heeft: (‘Ze waren er altijd al’) en de Makuva’s willen het uit taboeoverwegingen niet zeggen.’ Door zijn bijzondere positie heeft Van Engelenhoven nu toch vernomen dat de Rusenu de schilderingen hebben gemaakt.
Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief van de Universiteit Leiden.