De maand mei vormt een hoogtepunt voor amateursterrenkundigen. Op woensdag 7 mei trekt Mercurius tussen de aarde en de zon door. De kleine planeet zal daardoor een paar uur lang als een zwart stipje op de zonneschijf te zien zijn. Sterrenkundigen spreken hierbij van een ‘Mercuriusovergang’. Later in de maand vinden nog een totale maansverduistering en een gedeeltelijke zonsverduistering plaats.
Zeldzaam
Een Mercuriusovergang is niet heel spectaculair, maar wel bijzonder en relatief zeldzaam. Het verschijnsel doet zich ongeveer 14 keer per eeuw voor. Maar om het te kunnen zien, moet de zon boven de horizon staan en mogen er uiteraard geen wolken zijn die het zicht belemmeren. De laatste keer dat een Mercuriusovergang vanuit Nederland te zien was, was op 10 november 1973. De drie overgangen daarna (in 1986, 1993 en 1999) konden niet vanuit ons land worden waargenomen. De volgende (in 2006) zal opnieuw aan ons land voorbij gaan, zodat het wachten is tot 9 mei 2016. Wél is op 8 juni volgend jaar nog een zeer zeldzame overgang van de planeet Venus voor de zon te zien. Venus draait net als Mercurius dichter dan de aarde rond de zon.
De Mercuriusovergang van 7 mei. Klik op de link onder de afbeelding om de animatie af te spelen. bron: M. Federspiel/courtesy Prof.Dr. Udo Backhaus
Animatie van de Mercuriusovergang
De overtocht van Mercurius over de zonneschijf begint op 7 mei om 07.11 uur. Als het zonsbeeld door een telescoop wordt geprojecteerd, wordt een piepkleine indeuking aan de zonsrand zichtbaar. Het duurt bijna viereneenhalve minuut voordat de planeet in zijn geheel als een zwart stipje tegen de zon afsteekt. Hierna trekt de planeet in ruim vijf uur van de noordelijke naar de westelijke zonsrand. Om 12.28 uur raakt Mercurius de zonsrand. Het duurt dan opnieuw viereneenhalve minuut voordat de zwarte stip van de planeet geheel is verdwenen.
Live webcast via Kennislink
Het is buitengewoon gevaarlijk om met het blote oog in de zon te kijken! Dat kan onherstelbare schade aan de ogen veroorzaken! Omdat het verschijnsel alleen met behulp van telescopen goed te zien is, verzorgt de educatieve website Kennislink in samenwerking met Volksterrenwacht Copernicus uit Haarlem, de website Astronet, Stichting De Koepel uit Utrecht en Cambrium.nl een live webcast vanaf het science centre NEMO in Amsterdam.
Waarneming vanuit de ruimte
Omdat de kans aanwezig is dat het woensdag 7 mei bewolkt is, schakelt Kennislink ook door naar andere sterrenwachten over de hele wereld. Vanuit België, Frankrijk en Duitsland vinden eveneens live webcasts plaats. En omdat het ook daar bewolkt kan zijn, is Kennislink een samenwerking aangegaan met de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA, die near-live beelden van de Mercuriusovergang zal laten zien met behulp van de instrumenten aan boord van SOHO. SOHO is een zonsverkenner die zich op 1,5 miljoen km afstand tussen de aarde en de zon bevindt. In de ruimte heeft deze met telescopen en andere instrumenten uitgeruste satelliet uiteraard geen enkele last van bewolking! Vanuit SOHO’s positie vindt de Mercuriusovergang overigens een stuk later plaats: van 09.50 tot 15.17 uur Nederlandse tijd.
De ESA/NASA-zonsverkenner SOHO bevindt zich op 1,5 miljoen km afstand van de aarde en beweegt zich om het Lagrange-evenwichtspunt tussen de aarde en de zon. SOHO is uitgerust met diverse camera’s en spectrografen en zal ook beelden van de Mercuriusovergang naar de aarde zenden.
De laatste keer dat Mercurius voor de zonneschijf langs trok, was op 15 november 1999. De zonnesatelliet TRACE maakte toen deze opname vanuit een baan om de aarde.
Totale maansverduistering
De maand mei heeft nog meer spectaculaire hemelverschijnselen in petto. Op 16 mei is in onze streken een deel van een totale maansverduistering te zien. Een mansverduistering vindt plaats wanneer de maan door de schaduwkegel van de aarde trekt. Eerst verdwijnt om 04.03 uur een ‘hap’ uit de linker benedenrand van de maan, en die wordt steeds groter totdat de maan zich volledig in de donkere slagschaduw van de aarde bevindt. De maan verdwijnt dan niet geheel uit het zicht, maar straalt nog met een donkere, oranje-rode gloed. Vanaf de maan gezien is namelijk een oranje-rode ring om aarde te zien: het licht van alle zonsondergangen en zonsopkomsten op onze planeet.
Het maximum van de verduistering vindt plaats om 05.40 uur. Om 06.06 uur is de totale verduistering ten einde en wordt weer een sikkeltje van de maan beschenen door het normale zonlicht. Dat sikkeltje wordt geleidelijk groter, totdat de maan om 07.17 uur weer gewoon ‘vol’ is.
De totale maansverduistering van 16 mei. De donkere cirkel is een doorsnee, op maanafstand, van de slagschaduw van de aarde. De buitenste grijze cirkelomtrek stelt de bijschaduw voor. De pijl bij Noord wijst naar de noordelijke hemelpool; de pijl bij Zenit duidt de richting van het zenit (hoogste punt aan de hemel, recht boven het hoofd) aan ten tijde van het begin van de verduistering (1). De streepjeslijn stelt de ecliptica, het aan de hemel geprojecteerde vlak van de aardbaan, voor.1) Maan komt de schaduw binnen: 04.03 uur.2) Begin van de totale verduistering: 05.14 uur3) Maximum: 05.40 uur4) Einde van de totaliteit: 06.06 uur5) Maan verlaat de schaduw: 07.17 uur bron: Sterrengids 2003, Stichting De Koepel
Omdat de maan te Utrecht om 05.53 uur ondergaat en de zon om 05.44 uur opkomt, zullen we in Nederland alleen de eerste helft van de verduistering kunnen observeren. Ook van de maansverduistering zal Kennislink proberen rechtstreekse opnamen via de website te laten zien.
Fraaie, gedeeltelijke zonsverduistering
Op 31 mei, precies een halve maanomloop later, is het geen Volle, maar Nieuwe Maan. Dit keer staat de donkere maan precies tussen de aarde en de zon. In een deel van Groenland, geheel IJsland en het noordwestelijk deel van Schotland schuift de maan precies tussen de aarde en de zon door en is een ringvormige zonsverduistering te zien. Bij ons is slechts een gedeeltelijke zonsverduistering te zien, maar wel een zeer fraaie! Als de zon omstreeks 05.26 uur opkomt, is hij al verduisterd. Boven de noordoostelijke horizon komen dan twee zeer smalle punten van de zonnesikkel te voorschijn. Een paar minuten later is de eclips maximaal en is de zon voor meer dan 89 procent verduisterd. Daarna schuift de maan weg van de zonneschijf en komt de zon steeds meer te voorschijn. Omstreeks 06.30 uur schijnt de zon weer volkomen normaal aan de hemel.
De gedeeltelijke zonsverduistering van 31 mei. De zon komt gedeeltelijk verduisterd op aan de noordoostelijke horizon. Het maximum van de verduistering gebeurt rond zonsopgang. Vrijwel direct na zonsopkomst wordt het verduisterde deel kleiner. Deze tijdstippen gelden strikt genomen voor Utrecht. In de rest van Nederland en België vindt de zonsopkomst enkele minuten vroeger of later plaats. bron: Sterrengids 2003, Stichting De Koepel
Van de gedeeltelijke zonsverduistering zal Kennislink eveneens een live webcast verzorgen, aangevuld met beelden van de ringvormige fase van de verduistering in IJsland. Ook zal Kennislink tegen die tijd informatie verschaffen hoe de gedeeltelijke zonsverduistering veilig waar te nemen.
Zie ook:
- 2003 Transit of Mercury (Engels)
- Project 6: The Transit of Mercury (Engels)