Migraine is een vorm van hoofdpijn die in aanvallen voorkomt. De oorzaak van een migraineaanval is nog niet precies bekend. Om hierover meer duidelijkheid te verkrijgen, wordt in Leiden onderzoek verricht naar de genen die betrokken zijn bij een verhoogde gevoeligheid voor migraine.
Enkele jaren geleden ontdekte een internationaal samenwerkingsverband onder leiding van de Leidse onderzoekers een gen dat betrokken is bij een zeldzame erfelijke vorm van migraine, de familiaire hemiplegische migraine (FHM). Patiënten met deze erfelijke aandoening hebben tijdens een migraineaanval tevens last van verlammingsverschijnselen in de helft van hun lichaam. Het gen bevat de blauwdruk voor een zogeheten calciumkanaal in de hersenen, een eiwit dat transport van geladen calciumdeeltjes door de celmembranen mogelijk maakt en zo de signaaloverdracht in de hersenen beïnvloedt.
Aanvalsgewijze aandoeningen
Inmiddels is duidelijk geworden dat het gen voor FHM ook betrokken is bij de gevoeligheid voor ‘gewone’ migraineaanvallen. Dit is aangetoond door Dr. Gisela Terwindt in samenwerking met Dr. Lodewijk Sandkuyl en Prof. Rune Frants met de zogeheten ‘sibling pair’ methode. Men vergelijkt hierbij telkens het gen van een migrainepatiënt met het gen van een broer of zuster die geen last heeft van migraineaanvallen.
Deze bevinding is van het grootste belang voor een beter begrip van de aandoening. Het biedt mogelijk zelfs aanknopingspunten voor nieuwe geneesmiddelen, al is het daarvoor volgens neuroloog dr. Michel Ferrari nog wat vroeg: "Een migraineaanval ontstaat door een cascade van de gebeurtenissen in de hersenen.
We weten nog niet goed op welke plek in die cascade we dat calciumkanaal moeten plaatsen. Bovendien is nog niet duidelijk of er sprake is van een verminderde functie of juist een te sterke werking van het calciumkanaal, met andere woorden of je een geneesmiddel zoekt met een stimulerende of een remmende werking."
Het betrokken gen blijkt verder verantwoordelijk te zijn voor een aantal andere neurologische aandoeningen die in aanvallen optreden. Zo werd al vrij snel duidelijk dat de andere beschadigingen (mutaties) in hetzelfde gen verantwoordelijk zijn voor een aanvalsgewijze ontregeling van de coördinatie van spierbewegingen, zogeheten ataxie. Ferrari: “Patiënten met deze aandoening gaan tijdens een aanval gedurende enkele uren bewegen alsof ze stomdronken zijn. Gebeurt dat op straat, dan worden ze vaak opgepakt wegens openbare dronkenschap, ook al hebben ze geen druppel drank genuttigd.” Recent onderzoek heeft aangetoond dat het gen in kwestie zelfs een rol kan spelen bij de bekendste aanvalsgewijze neurologische aandoening: epilepsie.
Jaloezie met dodelijke afloop
Dat mutaties in het Leidse migraine-gen zelfs fatale gevolgen kunnen hebben, bleek uit de analyse van DNA uit twee verschillende landen. In een Australische familie met FHM trad soms een ernstige complicatie op: patiënten geraakten tijdens een aanval in coma en overleden enkele dagen later. De Leidse groep vond dat een nieuwe mutatie in het migraine gen hiervoor verantwoordelijk is. Rond diezelfde tijd werd Ferrari benaderd door een bevriende Britse neuroloog. Deze was als getuige-deskundige betrokken bij een strafrechtzaak tegen een meisje dat een vriendin mishandeld had omdat zij haar vriendje had ingepikt. Het slachtoffer was enkele uren nadat zij klappen had gekregen in coma geraakt en enkele dagen later overleden. Er was geen sprake van bloedingen of contusie haarden in de schedel, zodat haar dood onverklaarbaar leek. Haar vader leed aan hemiplegische migraineaanvallen. Analyse van het DNA van het meisje toonde aan dat ook zij exact dezelfde mutatie in het migraine-gen had als de eerdergenoemde Australische familie.
Ferrari: “Na een flinke klap op het hoofd ontstaat vaak een lokale vochtophoping in de hersenen. Wij vermoeden dat door de afwijking in het calciumkanaal deze reactie ongeremd verder gaat. De hersenen zwellen op, waardoor de hersenstam in de knel komt, met dodelijke gevolgen. Eigenlijk is dat de gemeenschappelijke noemer van alle afwijkingen die samenhangen met mutaties in dit gen: er ontstaat uit een kleine oorzaak een ongeremde reactie in een veel groter gebied van de hersenen of de hersenvliezen. Bij epilepsie en ataxie zijn het de hersenen die ontregeld raken, bij migraine vooral de vliezen en de bloedvaten.” Momenteel doet Dr. Esther Kors in samenwerking met Prof. Frants onderzoek naar het voorkomen van dergelijke mutaties bij de zogenaamde “kindercontusies” waarbij jonge kinderen enkele uren na een mild hoofdtrauma, bv het hoofd stoten bij het spelen, ineens in een ernstig coma kunnen geraken. Dit is een uiterst dramatisch beeld en er zijn nu goede aanwijzingen dat dit wel eens zou kunnen samenhangen met bovenbeschreven afwijkingen op genetisch niveau.
Ferrari voorzitter IHS
Dr. M.D. Ferrari, neuroloog in het LUMC, is onlangs benoemd tot voorzitter (‘president’) van de International Headache Society (IHS). Deze overkoepelende vereniging van onderzoekers en behandelaars van diverse vormen van hoofdpijn telt wereldwijd zo’n 2600 leden. De IHS ondersteunt bovendien de World Headache Alliance, de overkoepelende organisatie van hoofdpijnpatiëntenverenigingen. De benoeming vond plaats tijdens het tweejaarlijkse wereldcongres van de IHS, dat deze zomer in New York werd gehouden. “De gebeurtenissen van de afgelopen tijd hebben dit nogal overschaduwd. Wij hebben daar op de bovenste verdieping van het WTC gestaan. On the top of the world. Onvoorstelbaar dat dat gewoon weg is nu”, aldus de Leidse neuroloog, die voor een periode van twee jaar de voorzittershamer van de IHS zal hanteren.
Ferrari vindt het een goede zaak dat er de laatste tijd ook in Nederland meer wetenschappelijke aandacht is voor de diverse vormen van hoofdpijn. Nog niet zolang geleden werd hoofdpijn vooral gezien als een uiting van stress die weinig serieuze medische aandacht behoefte. Merkbaar geïrriteerd legt hij een fotokopie van een recent commentaar uit een tijdschrift voor huisartsen op tafel, waarin deze mening nog altijd wordt uitgedragen. “Het is klinkklare onzin om te zeggen dat ‘luisteren en uitleg het beste medicijn is’ tegen migraine en clusterhoofdpijn. Gelukkig zijn er steeds minder artsen die er zo over denken.”