Een duizelingwekkende kwaal

Iedereen die weleens met een boot heeft gereisd heeft het vast weleens zien gebeuren, of misschien wel zelf meegemaakt: zeeziekte! Zeeziekte kan een leuke bootreis aardig verknallen. Voor sommigen is reizen over het land trouwens ook geen pretje. Al heet het dan weliswaar geen zeeziekte maar reis- of wagenziekte, het is eigenlijk dezelfde kwaal: “kinetose”.

Kinetose is de verzamelnaam voor allerlei misselijkmakende evenwichtsstoornissen, die veroorzaakt worden doordat je hersenen tegenstrijdige informatie krijgen over de stand van je lichaam. Maar waar komt deze “tegenstrijdige informatie” eigenlijk vandaan? Om dat te kunnen begrijpen, zullen we eerst eens even kijken hoe je lichaam z’n evenwicht nu eigenlijk bewaart.

Evenwicht zit niet alleen “tussen je oren”

We staan er eigenlijk nooit zo bij stil, maar elk moment van de dag trekt de zwaartekracht aan ons. Je lichaam is dan ook constant bezig ervoor te zorgen dat we niet spontaan omvallen. Gelukkig gebeurt dit grotendeels onbewust: je zou er immers een volledige dagtaak aan hebben! Eén van de bekendste organen die zich hiermee bezighouden is het evenwichtsorgaan in je hoofd. We noemen dit specifieke evenwichtsorgaan het “vestibulair apparaat”.

Het vestibulair apparaat zit aan weerszijden (aan de binnenkant) van je hoofd, ter hoogte van je oren. Het meet de stand van je hoofd ten opzichte van de zwaartekracht, feitelijk zoals een waterpas dat doet, en registreert wanneer je sneller of juist langzamer gaat bewegen. Hoe het vestibulair orgaan precies werkt, is uitgebreid na te lezen in het Kennislinkartikel ‘Een delicaat evenwicht’ van dr. J. van der Steen.

Het vestibulair apparaat zegt echter nog niet zoveel over de rest van je lichaam; en ook als je al eenmaal in beweging bent, laat het vestibulair apparaat het een beetje afweten. Gelukkig staat het niet alléén voor de immense taak je lichaam overeind te houden. In al je spieren en gewrichten zitten kleine sensoren (proprioceptoren) die continu informatie over de stand van je lichaam doorgeven.

Tenslotte leveren je ogen aan de hand van “visuele clou’s” uit je omgeving ook belangrijke informatie over de stand van je lichaam. Eén van die visuele clou’s is de horizon. Als het goed is, ziet de wereld er voor jou meestal als volgt uit:

Je ziet de horizon recht en “horizontaal” voor je, met de lucht boven en de grond beneden: niks aan de hand, dus je ogen geven het signaal dat je gewoon rechtop staat. Wanneer je echter dit ziet:

geven je ogen door dat er iets niet klopt: de horizon staat scheef en de lucht en de grond zitten ook al niet waar ze “horen” te zitten! Je ogen trekken dezelfde conclusie die je evenwichtsorgaan (hopelijk!) ook al getrokken heeft: je staat scheef! Hoe belangrijk je ogen hierbij precies zijn, kun je zelf heel gemakkelijk uitproberen: ga maar eens op één been staan en probeer je evenwicht te bewaren. Als het goed is lukt je dit aardig, maar sluit nu eens je ogen… Je evenwicht bewaren is nu een stuk moeilijker geworden: je moet veel vaker corrigeren met (de spieren in) je standbeen en waarschijnlijk houd je het ook minder lang vol dan met je ogen open.

Naast de stand van je lichaam in de ruimte, registreren de ogen ook of je beweegt of niet en ook dit doen ze aan de hand van visuele clou’s uit je omgeving. Wanneer je ogen bijvoorbeeld registreren dat alles om je heen met ongeveer dezelfde snelheid één bepaalde kant op beweegt, dan “begrijpen” je hersenen dat waarschijnlijk niet héél jouw omgeving aan het bewegen is, maar dat jij beweegt, in tegenovergestelde richting, ten opzichte van je omgeving.

Pirouettes

Misschien heb je wel eens een balletvoorstelling bijgewoond, of anders wel eens eentje gezien op TV: ballerina’s die tijdens de voorstelling meerdere pirouettes achter elkaar, en dat zonder duizelig te worden! Maar hoe doen ze dat eigenlijk…?

Balletdansers gebruiken hiervoor een techniek die “spotting” heet: voordat de balletdanser aan z’n pirouette(s) begint, kijkt hij naar één bepaald punt in de verte; meestal achterin de zaal. Terwijl hij draait blijft hij zo lang mogelijk naar dat punt kijken, en draait dan vervolgens zijn hoofd in één keer zo door zodat hij zich weer volledig op dat specifieke punt in de verte kan richten. De balletdanser draait zijn hoofd daarbij zó snel rond, dat zijn ogen en zijn evenwichtsorgaan niet eens doorhebben dat de rest van zijn lichaam ronddraait!

Soms helpen je ogen je echter van de wal in de sloot: Zo ontstaat zeeziekte, omdat je evenwichtsorganen registreren dat het schip op en neer deint. Volgens je ogen echter, die jouw positie proberen te bepalen aan de hand van het (meedeinende) schip, beweegt er relatief gezien niets! En daar sta je dan: je evenwichtsorgaan vertelt je hersenen dat je beweegt, maar je ogen ontkennen dat. Je hersenen “snappen” er niks meer van en raken “in de war”: je wordt duizelig, je gaat zweten en voordat je ’t weet gaat je lunch over de reling.

Bij reisziekte gebeurt iets dergelijks. Reis- of wagenziekte treedt meestal op als je bijvoorbeeld aan het (kaart)lezen bent: omdat jij alleen maar oog hebt voor wat zich binnenin de auto afspeelt, kunnen je ogen niet bevestigen wat je evenwichtsorgaan wèl voelt: namelijk dat de auto bewéégt.

“reisziekte” zonder te bewegen

Je kan ook “last” hebben van kinetose terwijl je stilstaat. Hierbij is dan vaak sprake van het tegenovergestelde van reis- of zeeziekte: Je ogen “vertellen” je dat je beweegt, maar volgens je evenwichtsorgaan sta je stil…

Degenen die wel eens in de Eftelingattractie “Villa Volta” zijn geweest, of in Six Flag’s “Merlin’s Magic Castle” weten waar ik het over heb: je hebt ’t idee dat je volledig over de kop gaat, maar intussen… (laat de volgende keer maar eens een iets tussen je vingers omlaag hangen en je zult zien wat hier ècht aan de hand is) bron filmpje: M. v.d. Hoeve, Villa Volta Website (2002)

Wat te doen bij reis- en zeeziekte

Gelukkig bestaan er allerlei middeltjes om reis- en zeeziekte tegen te gaan, maar er is een nog veel simpelere manier om ze te voorkomen. Aangezien reis- en zeeziekte ontstaan doordat je hersenen vanuit je evenwichtsorgaan andere informatie krijgen dan vanuit je ogen, is de makkelijkste oplossing deze beide informatiestromen weer met elkaar in overeenstemming te brengen.

Zo helpt het om op een boot naar het buitendek te gaan en in de vaarrichting naar de horizon te kijken. Je kan dan immers “met eigen ogen” zien dat jij en de boot wel degelijk bewegen: precies zoals je evenwichtsorgaan je hersenen vertelt. Probeer dit ook zoveel mogelijk in de auto: leg dus alsjeblieft die kaart of dat boek weg en kijk naar buiten, bij voorkeur naar een punt ver voor je uit, of probeer zoveel mogelijk met de bestuurder mee te kijken. Het voordeel van dit laatste is dat je de beweging die de auto gaat maken al aan ziet komen en je jezelf daar alvast op kan voorbereiden.

Daarnaast helpt het ook om: - je warm aan te kleden - van tevoren géén zware en/of vette maaltijd te eten, maar ga zeker niet met een lege maag op reis - geen zure dingen te eten (sinaasappels, e.d.) - geen alcohol te drinken - geen koolzuurhoudende dranken te drinken - geen zintuigintensieve dingen te doen, zoals (kaart)lezen, puzzelen, etc. - een raampje open te doen voor wat frisse lucht - in een auto of bus voorin te gaan zitten; probeer in ieder geval te voorkomen dat je achteruit rijdt - op een boot juist zoveel mogelijk in het midden te gaan zitten (daar beweegt de boot immers het minst)

Voel je het dan toch nog opkomen, probeer dan even ergens rustig te gaan liggen met je ogen dicht, of neem een droog biscuitje of korstje brood (je maag is dan even afgeleid van het “misselijk zijn”). Wie last heeft van reis- of zeeziekte hoeft dus niet noodgedwongen thuis te blijven: er is genoeg tegen te doen en gelukkig nog veel meer om het te voorkomen. Dus alvast een goede reis de volgende keer!