Als een paal boven water staat dat de natuur niet alleen mooi is om te zien en te ervaren. Zij heeft ook, zoals in dit cahier al is aangetoond, veel andere, nuttige functies. We staan er niet altijd bij stil, maar de lucht die we inademen, het water dat we drinken en het voedsel dat we eten zijn producten die worden geleverd door de natuur. Zonder deze eerste levensbehoeften zouden we niet overleven.
Mensen maken gebruik van biodiversiteit en ecosystemen via zogeheten ecosysteemdiensten. De natuur levert hun diensten. Daarbij is het wel van belang dat de mate van het gebruik van die diensten, zoals voedsel, brandstof en zuurstof in balans is met de levering van de diensten door het ecosysteem. Als het gebruik te intensief is, kunnen ecosystemen zich niet of onvoldoende herstellen en is het gebruik niet duurzaam. Een bekend voorbeeld daarvan is het kappen van tropisch regenwoud voor hout. Bij te rigoureuze kap kan het bos zich niet herstellen en is het voor langere tijd, of zelfs voor altijd verloren. Toekomstige generaties kunnen niet meer van dat bos genieten en er geen hout of andere producten meer oogsten.
Technische hulpmiddelen
Onze ecosysteemdiensten komen voor een deel uit eigen land. We produceren bijvoorbeeld drinkwater, melk, vlees, appels en granen voor binnenlands gebruik. Maar een heel groot deel van wat we uit de natuur gebruiken komt uit het buitenland. We gebruiken meer diensten dan het ecosysteem waarvan wij deel uitmaken ons kan leveren. In feite is de eerder genoemde balans al uit evenwicht, en met de snel toenemende wereldbevolking zullen we ruimte tekortkomen om voor iedereen voldoende voedsel en voldoende schoon drinkwater te produceren. De uitdaging is om in de ruimte die beschikbaar is voldoende voedsel, water en andere grondstoffen te produceren en voldoende natuur te behouden (zie ook ‘Biodiversiteit onder druk’).
De productie van goederen en diensten wordt steeds verder opgevoerd door de inzet van grondstoffen en technische hulpmiddelen. Ook wordt in toenemende mate geïnvesteerd in technische hulpmiddelen, om de schade die deze productie toebrengt aan de natuur en het milieu te beperken. Zulke technische hulpmiddelen zijn vaak kostbaar en vergen veel onderhoud. In plaats daarvan kan vaak de natuur zelf ook deze gewenste diensten leveren. Een voorbeeld daarvan is het gebruiken van natuurgebieden voor de berging van water in perioden met hoge rivierwaterstanden, in plaats van het bouwen van dure gemalen die het water wegpompen, of het ophogen van dijken. Daarbij is het voordeel dat dan ook minder fossiele brandstoffen nodig zijn, zodat een meer duurzame oplossing wordt bereikt.
Klimaatverandering en biodiversiteit
Britse onderzoekers verrasten in september 2012 de wereld met een wetenschappelijk artikel in het tijdschrift Nature waaruit bleek dat een langzame opwarming van de aarde goed is voor de biodiversiteit. Ze onderzochten de relatie tussen de hoeveelheid families van bekende soorten ongewervelde zeedieren en de temperatuur van het water gedurende 540 miljoen jaar. Ze kwamen tot de conclusie dat hogere temperaturen meer soorten betekenen en lagere juist minder.
De resultaten staan haaks op eerder onderzoek, dat aanwijzingen gaf voor juist het omgekeerde verband. Dat kwam door een verkeerde manier van meten, zegt een van de onderzoekers die bij beide studies was betrokken. De nieuwe resultaten zijn in overeenstemming met de waarneming dat de huidige (warme) tropengebieden een enorme biodiversiteit kennen, die toeneemt tijdens warmere perioden op aarde. De opwarming moet wel geleidelijk gaan, en een toename van de biodiversiteit neemt duizenden tot miljoenen jaren in beslag. De onderzoekers wijzen erop dat de opwarming van de aarde nu sneller en heviger is dan ooit en dat het daardoor maar de vraag is of deze zal bijdragen aan een toename van de biodiversiteit op aarde.
Het bepalen van de natuurwaarde
Iedereen is het er wel over eens dat de natuur een grote waarde vertegenwoordigt. Minder eenstemmigheid is er over hoe je die waarde bepaalt. Er zijn grofweg twee stromingen: een ecologische en een functionele. Natuur is ecologisch te waarderen door het ecosysteem en de biodiversiteit die erin voorkomt te beschrijven. Soms ligt daarbij de nadruk op bijzondere, zeldzame of bedreigde soorten, zoals ijsberen en zeldzame orchideeën. Ecosystemen waarin bedreigde soorten voorkomen – de zogenoemde Rode Lijstsoorten – worden als erg waardevol gezien. Om te bepalen hoe waardevol een ecosysteem is, gebruiken beleidsmakers de itz-criteria: internationaal bijzonder, dalende trend in aantallen, en zeldzaamheid.
Bij de functionele waardering van natuur gebruikt men zowel methoden die de waarde in geld uitdrukken, als methoden die dat niet doen. Er zijn mensen die menen dat natuur zo complex is dat niet alle functies of relaties kunnen worden begrepen en dat de waarde ervan dus ook niet in geld kan worden uitgedrukt. Ook zijn er natuurgebieden die niet of slechts beperkt worden gebruikt en daardoor op de economische markt geen of weinig waarde hebben. Daarom zou volgens deze stroming waardering per definitie tot onderwaardering van de ‘echte’ waarde leiden en zij kan daarom beter achterwege blijven. De stroming die geldelijk waarderen aanhangt, gaat ervan uit dat het meewegen van financiële informatie over de kosten en baten van natuur leidt tot evenwichtiger besluiten van overheden, bedrijven en burgers. Bepaalde partijen, zoals bedrijven, zijn immers gevoeliger voor financiële informatie dan andere. Een ander argument is het aantonen dat natuur niet alleen geld kost, maar ook baten oplevert. Een veelgebruikte methode om alternatieven voor de inrichting van een gebied tegen elkaar af te wegen, is de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). In deze MKBA’s kunnen ook ecosysteemdiensten worden meegenomen, dan heten ze natuurinclusieve MKBA’s.
Koraalriffen
De biodiversiteit van de koraalriffen in de Baai van Jakarta is de afgelopen 85 jaar flink achteruit gegaan. Gemiddeld is het aantal koraalsoorten in 2005 gehalveerd ten opzichte van 1920, blijkt uit een studie van een onderzoeksprogramma naar biodiversiteit van NWO. De onderzoekers reconstrueerden de toestand van het rif in 1920 uit biologische verzamelingen uit die tijd. Langdurige natuurlijke en menselijke stress, zoals vervuiling vanuit de stad en veel meer scheepvaart door de toegenomen bevolking en het toerisme, hebben het aantal soorten in en om het koraal doen verminderen.
Ook in het Caribisch gebied staan de koraalriffen ernstig onder druk. Volgens onderzoek van de International Union for the Conservation of Nature (IUCN) resteert in het hele Caribische gebied gemiddeld nog slechts 8 procent van het oorspronkelijke levende koraal. In de jaren zeventig was dat nog ongeveer 50 procent. Met het koraal rond de Nederlandse Antillen gaat het iets beter, daarvan resteert nog zo’n 30 procent. Maar ook hier gaat het levende koraal al gedurende decennia langzaam maar zeker achteruit, al heeft het iets minder last van vervuiling, overbevissing en tropische stormen dan elders. Wel lijdt het evenzeer onder de opwarming van de oceanen als gevolg van de klimaatverandering. De Noordzee kent ook zachte koralen die een bron zijn van biodiversiteit, en in de Oosterschelde groeit de Dodemansduim, de enige Nederlandse koraalsoort.
Aantrekkelijker landschap verhoogt huizenprijs
Een voorbeeld van de waardering van een ecosysteemdienst is het vergelijken van de productie van drinkwater uit door de natuur gezuiverd grondwater met op technische wijze gezuiverd oppervlaktewater. Regenwater dat in natuurgebieden valt, wordt deels gebruikt door de vegetatie om te kunnen groeien. Het overige deel zakt in de bodem en vult het grondwater aan. In de bodem wordt het regenwater gezuiverd door micro-organismen, en nutriënten worden gebonden aan bodemdeeltjes of benut door het bodemleven. Het water dat uiteindelijk de diepere bodemlagen bereikt, is schoon en hoeft niet verder gezuiverd te worden. Onderzoekers berekenden dat de zuiverende werking van de Veluwe jaarlijks ongeveer 40 miljoen op de zuiveringskosten bespaart.
Een ander voorbeeld is de Hoeksche Waard. In dit landbouwgebied heeft men gekeken naar de maatschappelijke effecten van een investering in natuurlijke en landschappelijke elementen, die de natuurlijke gewasbescherming ondersteunen en die tevens de belevingswaarde versterken. Bloemrijke bermen en randen bevorderen de aanwezigheid van lieveheersbeestjes, spinnen en vogels, soorten die zich tegoed doen aan de voor landbouw schadelijke luizen en rupsen. Er hoeven minder bestrijdingsmiddelen te worden gebruikt, een ontlasting van het milieu in bodem en sloten. Dit bespaart boeren kosten van bestrijdingsmiddelen, al moeten ze wel goed opletten of plagen niet uit de hand lopen en steeds bepalen of aanvullende maatregelen nodig zijn. In de praktijk blijken de baten voor de boer (de besparing op bestrijdingsmiddelen) nog niet op te wegen tegen de kosten (de aanleg en het beheer van akkerranden en de tijd die nodig is voor extra inspecties). In de MKBA voor de Hoeksche Waard is wel berekend dat de aanleg van bloemrijke randen per saldo gunstig uitpakt. Met de bloemrijke randen wordt namelijk de belevingswaarde van het landschap groter. Hiervan kunnen de recreatieondernemers en de horeca profiteren. De belangrijkste factor is de stijging van de huizenprijs (zie tabel). De investeringen liggen dus bij de boeren en de overheid, de baten bij de recreatieondernemers en de huizeneigenaren. Dit zou beter verdeeld moeten worden.
Inzichtelijk maken van kosten en baten
Het economisch waarderen van natuur helpt bij het inzichtelijk maken van de kosten en baten, en bij welke partijen deze terecht komen. Voor het daadwerkelijk realiseren van de plannen is het belangrijk uit te vinden hoe de kosten en baten het best onderling vereffend kunnen worden door de betrokken partijen. Daarbij kan gedacht worden aan het heffen van (toeristen)belasting en streekfondsen waarin baathebbers gelden storten waarmee kostenhebbers worden vergoed. De studie in de Hoeksche Waard laat zien dat waarde en geld niet hetzelfde zijn. Een landschap wordt meer waard omdat het hoger gewaardeerd wordt. Hierdoor neemt de economische waarde van, bijvoorbeeld, huizen toe. Een huiseigenaar heeft dan niet meteen meer geld in zijn portemonnee, pas als hij het huis verkoopt. Als, in tijden van economische crisis, de huizenprijzen dalen, zal ook de verkoopprijs van mooi gelegen huizen dalen, terwijl de waarde van het landschap, in termen van beleving en genieten dezelfde blijft.
Economisch waarderen van ecosysteemdiensten is, naast ecologisch waarderen, belangrijk bij het aantonen dat natuur voor mensen een grote waarde heeft, die meer is dan een emotionele of intrinsieke waarde. Ook de gebruikswaarde draagt bij aan de kwaliteit van de leefomgeving, veiligheid en voedselvoorziening. Natuur krijgt daarmee een betekenis in de economie. Waardebepaling versterkt het belang dat aan biodiversiteit en ecosystemen wordt toegekend en vergroot het draagvlak voor de bescherming ervan.