“In de meeste dorpen op het platteland van Tanzania stoken de vrouwen binnenshuis op een zogenoemde three stone fire”, vertelt Veen. “Zoals de naam al zegt is dat niets meer dan een setje van drie grote stenen, waar je een pan op zet en waartussen je hout brandt. Dat is een uitermate inefficiënte manier van stoken. De makkelijkste en goedkoopste verbetering in de energievoorziening is dan ook een verbeterd kooktoestel op basis van een gebakken ‘container’ met ventilatiegaatjes, waar je vuur in maakt en waar je een pan op kan zetten. In ons jargon heten dat Improved Cooking Solutions. Ze worden gefabriceerd door vrouwengroepen en jeugdgroepen, en kosten omgerekend maar een paar dollar. Ondertussen zorgen ze al wel voor een drastische reductie van de hoeveelheid rook in de huizen.”

Een volgende stap in de verbetering van het binnenhuisklimaat is een container op basis van een metalen behuizing. “Die gaat natuurlijk langer mee dan een gebakken pot, maar is dan ook iets duurder. Er zijn ook nóg betere kooktoestellen op basis van hout of pellets, maar dan wordt de prijs ook echt een factor van betekenis.”

Mest vergisten geeft gas… én betere mest

De mooiste vervanging van hout is volgens Veen biogas. “De ontwikkeling van eenvoudige biogasinstallaties is begonnen in Azië. Sinds 2009 wordt er ook in oostelijk Afrika mee gewerkt. Het principe is eenvoudig: koeienmest en ook de opbrengst van de latrine bij het huis, verdwijnt in een grote vergistingstank. Door bacteriële vergisting ontstaat 100% schoon biogas dat onder een gemetselde koepel of in een flexibele container wordt opgevangen. Als je dat vervolgens opstookt in een normaal gasstel, dan geeft dat een schone, blauwe vlam en geen rook. Aan het eind van de keten ontstaat ook nog een reststroom van organische stof, die per saldo betere bemesting voor de gewassen geeft dan de pure koeienmest!”

Op de achterkant van een spreekwoordelijk bierviltje rekent Veen voor dat een vergister in relatief korte tijd wordt terugverdiend. “De input – koeienmest – is in de meeste gevallen gratis voorhanden. Je bespaart vervolgens op hout of houtskool dat je anders moet kopen, of anders bespaar je wel een hoop tijd die je op een andere manier productief kan maken. En in veel gevallen bespaar je ook nog eens op organische meststoffen die je extra moet aanschaffen voor het verbouwen van gewassen.”

Maar snel terugverdiend of niet, toch is de investering van 700 dollar voor veel gezinnen niet op te brengen. “En een mestvergister is ook niet echt een populair object om via microkrediet te financieren. Het zijn forse bouwwerken die in het erf worden ingegraven. Het is eigen aan het idee van microkrediet dat de kredietverlener toch enige vorm van pressie heeft voor het geval de kredietnemer niet kan of wil betalen. Maar een mestvergister graaf je natuurlijk niet zomaar even uit de grond als er problemen ontstaan met de betaling.”

Een oplossing voor die problemen met onderpand zou een mobiele container kunnen zijn op basis van kunststof tanks. “Ik heb al diverse oplossingen op dat gebied voorbij zien komen. Toch kunnen die kunststof tanks nog niet op tegen een gemetselde vergister. Doordat kunststof flexibeler is, ontstaan vaker problemen rond het opbouwen van de benodigde druk in het systeem. Ook ontstaan er eerder problemen met verlies van gas door lekkage. En bovendien hebben gemetselde systemen het grote bijkomende voordeel dat ze lokale werkgelegenheid geven voor de ambachtslieden die de tanks moeten metselen. Een door derden geleverd of geïmporteerd systeem heeft dat grote voordeel niet.”

Koken met de zon

Glanzende satelliet-ontvangers lijken het. Of – in een andere uitvoering – overdreven geïsoleerde kweekkasjes voor jonge plantjes. In werkelijkheid zijn het kooksystemen op zonne-energie, bezig aan een voorzichtige maar zekere opmars in diverse ontwikkelingsprojecten. De glanzende schotels concentreren het zonlicht in hun brandpunt, waar een zwarte pan op een kookrekje de stralen met de kracht van een kleine gaspit opvangt. Bijvoorbeeld in Bhutanese vluchtelingenkampen in Nepal kookten in 2008 maar liefst 85 duizend mensen met behulp van dergelijke solar cookers. Het tweede type, de ‘kookdoos’, werkt als een geparkeerde auto op een zonnige parkeerplaats. Alleen: door de uitzonderlijke isolatie van die kookdozen kan de temperatuur hier oplopen tot wel 200 graden celsius. Onder andere de Stichting Vajra is enthousiast pleitbezorger van de zonne-ovens, met name in crisissituaties, zoals in vluchtelingenkampen, stelt vertelt Vajra-voorzitter Maarten Olthof. “Combineer je de parabool met een goed geïsoleerde hooikist, dan kunnen bijvoorbeeld vier gezinnen gebruik maken van één en dezelfde zonne-oven. Behalve in dat soort noodsituaties zijn de zonne-ovens ook geschikt voor scholen, ziekenhuizen of legerkampen.”

Met name in noodsituaties kunnen zonne-ovens uitkomst bieden.

Wikia.com, Biowetenschappen en maatschappij

Koken op zonnekracht

Sowieso heeft Veen in de loop van zijn carrière al de nodige oplossingen voorbij zien komen die de toets van de dagelijkse praktijk niet konden doorstaan. “Er wordt door sommige NGO’s bijvoorbeeld geëxperimenteerd met grote spiegelende parabolen. Die moet je dan op de zon richten, waardoor je een zwarte pan in het brandpunt van de parabool kunt verhitten. Maar wat moet je met zo’n ‘zonneschotel’ als je ’s morgens thee wilt zetten op het moment dat de zon nog niet schijnt? En de zon gaat hier ook al relatief vroeg onder, dus ’s avonds koken wordt ook een probleem met zo’n parabool. Bovendien zijn ook die apparaten relatief duur.”

“Begrijp me goed”, zo nuanceert Veen zijn scepsis, “we staan open voor alle ideeën op het gebied van duurzame ontwikkeling. In enkele gevallen ondersteunen we dergelijke technische innovaties ook. Maar wat we liever doen is het ontwikkelen van markten op basis van bewezen technologie die aansluit bij de behoefte van mensen.”

Koelen met gas

Eén van de technische innovaties waar SNV in meewerkt is een koelinstallatie voor melk, op basis van biogas. Net als sommige campingkoelkasten in de westerse outdoorindustrie, werkt de installatie op basis van zogenoemde absorptietechnologie. Daarbij veroorzaakt een brander een reactie tussen twee koelvloeistoffen (ammoniak en waterstof), waarbij warmte aan de omgeving wordt onttrokken. “Zo’n koelsysteem zou de verkoop van melk door kleine boeren enorm kunnen verbeteren”, zegt Veen. “Nu kunnen ze alleen de verse ochtendmelk verkopen, omdat de avondmelk de volgende dag al niet meer vers genoeg is voor verkoop.”