Klinkende zwaarden, gebrul, opzwepende muziek, gejuich van het publiek. Een doffe val, nog meer gejuich, de muziek zwelt aan, nog éénmaal het suizen van het zwaard en dan is het voorbij. Midden in de arena staan twee gladiatoren, hijgend maar trots. Beiden hebben gestreden op leven en dood totdat het publiek besloot dat er genoeg mannelijkheid was getoond en beiden mochten blijven leven. Dan gaan de helmen af en valt bij de ene het lange haar in krullen naar beneden, bij de ander is het netjes opgestoken. Te midden van al het geweld staan twee vrouwen, gekleed in gladiatorenkostuums die hun welverdiende applaus in ontvangst nemen.
Tot tien jaar geleden heeft men altijd gedacht dat de gladiatorenwereld een mannenwereld was, omdat de gevechten verbonden werden met virtus (mannelijkheid), een deugd die iedere ‘echte’ Romeinse man behoorde te bezitten. Tegelijkertijd waren gladiatoren ook infames (onteerden) omdat ze hun lichaam voor het plezier van anderen gebruikten. De mannelijke gladiator was als persoon het laagste van het laagste, terwijl zijn gevecht een vertoon van virtus kon zijn. De vertoning van virtus kon dus los staan van de persoon die deze uitbeeldde. Waarschijnlijk was dit een van de redenen dat het vanaf het eind van de 1ste eeuw voor Christus het ook voor vrouwen mogelijk werd om als gladiator te vechten in de arena. Evenals mannen konden zij een toonbeeld zijn van de Romeinse mannelijkheid. Het ‘vrouw-zijn’ stond volledig los van de virtus die zij toonden. Daarnaast werden spektakel en populariteit van de machthebbenden in de Romeinse samenleving steeds belangrijker en was het een uitdaging op zoek te gaan naar ‘andere’ vechters dan mannen.
Achilla en Amazon
In de laatste decennia is er door historici dus steeds meer aandacht gekomen voor het bestaan van de vrouwelijke gladiator. De bewijzen hiervoor zijn terug vinden in literaire, epigrafische, iconografische en juridische bronnen uit de Romeinse tijd. In veel gevallen zijn de bronnen over vrouwen opnieuw bekeken en beschreven en ditmaal niet, zoals voorheen, afgedaan als een klucht op het gladiatorenspel. Historici als Stephen Brunet, Anna McCullough, Thomas Wiedemann en Magnus Wistrand zien de vrouwen als ‘echte’ gladiatoren die een goed gevecht konden tonen. Toch is er nog steeds veel onontgonnen gebied. Zo is er tot nu toe naast de geschreven bronnen maar één afbeelding van vrouwelijke gladiatoren bekend: het reliëf van Hallicarnassus beschreven door Kathleen Coleman.
Hierop zien we twee vrouwen met de namen Achilla en Amazon. Het lijkt weinig, één reliëf, maar dit is grotendeels te danken aan het feit dat tot dusver de afgebeelde gladiatoren altijd geïnterpreteerd zijn als mannen. Dit komt onder andere doordat wetenschappers zich lange tijd niet bewust waren van het bestaan of de deugdelijkheid van de vrouwelijke gladiator. Als men goed kijkt naar de afgebeelde figuren, dan blijken sommige personen toch wel erg vrouwelijke trekken te hebben. Geven de rondingen bij de borst niet eerder vrouwenborsten aan en is de gracieuze houding niet die van een vrouw?
Ghiaramonti-reliëf
In de Galleria Ghiaramonti, een van de musea in Vaticaanstad, hangt een reliëffragment waarop drie gladiatoren geheel en één half afgebeeld zijn.
Tot nu toe hebben geschiedschrijvers zoals de Duitse historicus Marcus Junkelmann en de Italiaanse historicus Massimiliano Papini deze gladiatoren als mannen betiteld. Het reliëf is te dateren in de tweede eeuw na Christus en is gevonden in het Colosseum in Rome. De gladiatoren zijn, gezien hun ontblote hoofden en ontspannen houding, vermoedelijk afgebeeld in een overwinningspose. Maar als je goed kijkt, is te zien dat twee van hen, de geheel zichtbare linker en de rechter van de drie, nogal vrouwelijke trekken hebben. Dit begint bij de houding. De twee gladiatoren hebben een vrouwelijker stand dan de mannelijke gladiator in het midden. Dit komt door hun gesloten pose waarbij ze een deel van het lichaam afschermen en de benen dicht bij elkaar houden. Dit noemen kunsthistorici een modesty pose (bescheiden pose) die bij het afbeelden van Romeinse vrouwen vaak gebruikt werd.
Een goed voorbeeld hiervoor is het Griekse Venusbeeld uit de Capitolijnse musea in Rome. Bij deze vrouwelijke houding is het ook gebruikelijk om het ene been licht voor het andere te buigen zodat het geslacht afgeschermd wordt. Dit is ook terug te zien op het Ghiaramonti-reliëffragment bij de twee ‘vrouwelijke’ gladiatoren. De middelste gladiator daarentegen heeft een open dominante pose en laat zijn torso duidelijk zien. Op deze manier werden mannen vaker afgebeeld in het Romeinse Rijk.
Verder lijken bij de twee ‘vrouwelijke’ gladiatoren de borsten veel ronder en duidelijker zichtbaar dan bij de figuur in het midden. Als je deze ronde borsten vergelijkt met andere bustes op gladiatorenreliëfs, zoals het grafreliëf van C. Lusius Storax, is het verschil duidelijk te zien.
De mannen van wie de torso’s goed zichtbaar zijn, hebben onmiskenbaar de meer vierkante lijnen van een gespierd mannenlichaam.
Kijkend naar het gezicht en de haren van de personen op het Ghiaramonti-reliëf zijn ook hier kenmerken te ontdekken die meer aan vrouwen doen denken dan aan mannen. Bij de meest rechter persoon hangt het haar lang en geheel los. Dit herinnert aan de ‘barbaarse’ vrouwen op de zuil van Marcus Aurelius uit het eind van de tweede eeuw na Christus. De haardracht van de linkse gladiator is anders, zij lijkt haar haar naar achter gestoken te hebben, zoals bij Romeinse vrouwen gebruikelijk was. Ook zijn de vormen van het gezicht van de twee gladiatoren fijner weergeven dan hun mannelijke collega in het midden.
Barbaars en beschaafd
Het ontblote bovenlijf van de figuur rechts op het Ghiaramonti-reliëf versterkt nog het idee van de ‘barbaarse’ vrouw. Ook Amazonen, mythologische vrouwelijke strijders, werden vaak afgebeeld met ontbloot bovenlichaam en gezien als barbaren ten voeten uit. Zij vormden een samenleving waarbinnen geen plek was voor mannen en dus volgens de Grieken en Romeinen de verkeerde gender-indeling aanhingen. De mythe, die overigens in de antieke tijd voor waar werd aangenomen, was een verbeelding van de strijd tussen beschaving en barbarij. Als de persoon rechts aan een amazonetype doet denken, is het niet gek dat de figuur links meer uiterlijke kenmerken heeft van een Romeinse vrouw. In het klein werd hier mogelijk de strijd tussen de barbaren en de beschaafden getoond. De vergelijking met Amazonen was overigens al te zien op het reliëf uit Hallicarnasus. Ook de Romeinse dichter Statius maakte in zijn Silvae (1.6.51-56) een verbinding tussen vrouwelijke gladiatoren en Amazonen. Met dit soort teksten is tot voor kort maar weinig gedaan omdat men, zoals al eerder genoemd, de vrouwelijke gladiator lange tijd niet serieus nam.
Missio
Evenals het reliëf van Hallicarnassus zijn de afgebeelde gladiatoren op het reliëf uit de Galleria Ghiaramonti in de 2de eeuw na Christus te dateren. Het afbeelden van vrouwelijke gladiatoren was in die tijd dus niet ongewoon, evenals het verschijnsel vrouwelijke gladiatoren in zijn algemeen. Daarnaast past deze afbeelding goed in het idee dat men over mannelijke en vrouwelijke gladiatoren had, namelijk dat zij nooit tegen elkaar vochten maar altijd tegen een gelijkwaardige tegenstander, omdat ze zo het beste hun virtus konden tonen. In dit geval zouden de twee mannen en de twee vrouwen tegen elkaar hebben gevochten. Als beide strijders in een gevecht maar genoeg virtus toonden kon dit betekenen dat ze het allebei overleefden. Het zou veel te kostbaar zijn om bij elk gevecht een getrainde gladiator te laten sterven en dus konden gladiatoren missio (ontslag van een gevecht) krijgen als ze een goed gevecht hadden laten zien. Zou dit ook het verhaal zijn achter dit reliëffragment? Hadden na een dappere strijd de twee vrouwen genoeg mannelijkheid getoond om het beide te overleven, om zich vervolgens weer klaar te maken voor het volgende gevecht?
Concluderend: op het reliëffragment uit de Galleria Ghiaramonti zijn naar alle waarschijnlijkheid vrouwelijke gladiatoren te zien. De uiterlijke kenmerken en de houding van de twee gladiatoren doen sterk aan vrouwen denken, en niet aan mannen zoals Junkelmann en Papini beweren. Ook het feit dat er al een ander reliëf in die tijd bestond waarop vrouwelijke gladiatoren te zien waren en dat de vrouwelijke gladiator al in meer bronnen voorkwam, vormt een ondersteuning voor deze bewering. Maar het Ghiaramonti-reliëf is niet het enige gladiatorenreliëf en als we met deze nieuwe blik naar bestaand materiaal kijken, kunnen we ons afvragen welke verrassingen andere gladiatorenreliëfs voor ons in petto hebben. Hoe meer bewijs er wordt gevonden voor de vrouwelijke gladiator, hoe beter deze ‘vreemde’ groep begrepen en geplaatst kan worden in de door mannen gedomineerde Romeinse samenleving.
Lotte Drouen is historica. Zij studeerde onlangs aan de Radboud Universiteit Nijmegen af op het onderwerp vrouwelijke gladiatoren.
Verder lezen • Thomas Wiedemann, Emperors and Gladiators, Routledge, 1992 • Alison Futrell, The Roman Games. A Sourcebook, Blackwell Publishing Ltd, 2006 • Donald G. Kyle, Spectacles of death in ancient Rome, Routledge, 1998