De vulkaan Merapi op Java houdt de gemoederen weer bezig! Sinds eind oktober is de vulkaan actief en de activiteit neemt dag na dag toe sinds de eerste uitbarsting op 26 oktober. Al meer dan honderd mensen vonden de dood en duizenden mensen die dichtbij de vulkaan wonen zijn geëvacueerd. Het is niet voor het eerst dat de Merapi actief is. Eigenlijk is de vulkaan continu onrustig, bijvoorbeeld nog in het voorjaar van 2006, maar ook in 2007, 2002 en 2001.
De Merapi vulkaan en plaattektoniek
De Merapi-vulkaan staat bekend als een stratovulkaan, een vulkaan opgebouwd uit lagen as en ander pyroclastisch materiaal én gestold lava. De vulkaan is geologisch gezien jong en begon met uitbarsten in het Pleistoceen, de periode van 2,6 miljoen tot ongeveer 12.000 jaar geleden. Door de vele uitbarstingen van de vulkaan is de top onbegroeid, geholpen door de moeilijke klimatologische omstandigheden op bijna 3000 m hoogte. Uiterst dodelijke pyroclastische stromen én lahars (modderstromen) zijn eerder regel dat uitzondering bij een grote uitbarsting. Vooral de gebieden ten zuiden en ten westen van de vulkaan worden vaak getroffen.
De locatie van de vulkaan op Java is geen toeval en heeft alles te maken met plaattektoniek. De Australische aardplaat schuift onder de Eurazische aardplaat in een noordoostelijke richting. Java ligt net op de rand van de Eurazische plaat. De Australische plaat neemt veel water mee de aardmantel in waardoor het smeltpunt van gesteente daalt. Zelfs zo ver dat magma ontstaat en zorgt voor grootschalig vulkanisme in Indonesië.
4 november
De activiteit van de vulkaan op 4 november was erg hoog. De aswolk as die de vulkaan uitspuwt reikte tot 10 km hoog: dat is het echte werk. In een straal van 15 km werd iedereen geëvacueerd. Ook de plaatselijke Indonesische geologen zien de ontwikkeling van de uitbarsting met angst tegemoet. “We have no idea what’s happening now,” stelde één van de geologen. De beschrijving van het aantal aardbevingen (die gepaard gaan met de uitbarsting) is op 4 november naar ‘continu’ (‘Berentetan’ in Indonesisch) gegaan.
5 november
De hete aswolken zijn meer dan 15 km van de Merapi naar beneden komen razen en hebben nieuwe slachtoffers geeist, veel mensen hebben brandwonden. Yogjakarta, een stad met meer dan een half miljoen inwoners, ligt op ruim 30 km ten zuiden van de Merapi. De stad werd voor de tweede keer door een asdeken bedekt, ditmaal dikker dan de eerste keer. Ook kolken er modderstromen door Kali Code, de rivier die door de stad loopt. De uitbarsting spuwt niet alleen hete aswolken de berg af (pyroclastische stromen), maar ook lavastromen. Op meer dan 30 kilometer is het gerommel van de vulkaan te horen.
De aardbevingen in de vulkaan zijn zo hevig dat de naalden van de seismografen van het papier schieten en zelfs spetters inkt rondslingeren. Bovendien zijn de bevingen dieper (6–8 kilometer) dan bij vorige uitbarstingen. Met al deze activiteit is dit nu al de zwaarste uitbarsting in ruim 100 jaar. Het hoofd van de Vulkanologie en Geologische Hazard Mitigation, Dr. Surono, verklaarde: “Dit is nu al het derde scenario, waar ik niet van houd.” Een echt grote uitbarsting behoort tot de mogelijkheden.
Er is veel onzekerheid of de evacuatiezone nu op 20 of zelfs 25 kilometer is gesteld. De waarnemingsapparatuur ter plekke (o.a. webcams) is waarschijnlijk door erupties kapot gegaan en we moeten het nu doen met ooggetuigenverslagen via Twitter en blogs.
De Merapi torent op het eiland Java uit boven de vruchtbare vlakte rond Yogjakarta en heeft zelf ook vruchtbare flanken. Het gebied is dichtbevolkt en daarmee extra kwetsbaar. Het maakt het ook lastig mensen op tijd en wellicht voor langere tijd te evacueren.
6 november
In de nacht van 5 op 6 november werden vele mensen verrast door hete aswolken die neerdaalden op verschillende dorpen. Vele tientallen mensen vonden de dood. Er zijn gebieden waar zelfs hulpverleners en het leger niet durven te komen.
Ook vandaag is de vulkaan nog actief. Grote aswolken hangen boven een deel van Java. Daarom heeft de KLM, net zoals andere luchtvaartmaatschappijen, besloten om niet naar de hoofdstad Jakarta te vliegen voorlopig. Niet omdat het niet mogelijk zou zijn op dit moment, maar uit voorzorg. Een deel van de luchtvaart lag ook stil in april van dit jaar vanwege de uitbarsting van de IJslandse Eyjafjallajökull vulkaan. Later bleek dat een deel van de vluchten wel door had kunnen gaan.
In Jakarta wordt aan 36.000 mensen humanitaire hulp verleend in het plaatselijke stadion. CNN meldt dat meer dan 200.000 mensen op de vlucht zijn geslagen.
Supervulkaan?
De Merapi is door zijn activiteit één van de best bestudeerde vulkanen. Aan de hand van waarnemingen aan gassen, temperatuur, aardbevingen en veranderingen in vorm van de vulkaan pogen wetenschappers de vulkaan beter te leren kennen. Die veranderingen in vorm kunnen worden waargenomen door satellieten, maar ook ter plekke door lasers of GPS-apparaten die op de hellingen zijn geplaatst. Toch blijft de natuur te grillig om duidelijke voorspellingen te kunnen doen over wanneer en hoe zwaar de uitbarstingen zullen zijn. En als ze eenmaal aan het uitbarsten zijn, hoe lang dat nog gaat duren. Dat maakt het bestuderen van vulkanen zeer uitdagend.
Wat ondertussen is gebleken, is dat er zich onder de Merapi een grote zone bevindt waarin gesteente deels vloeibaar is. Niet een grote magmakamer, maar een stelsel aan kamers die met elkaar in verbinding staan. Dat heeft als gevolg dat er op het contact met het magma in de aarde veel gesteente van de aardkorst smelt en wordt opgenomen in de magma. Dat verhoogt de stroperigheid van het magma en maakt de vulkaan erboven des te explosiever: het magma kan een hogere druk aan, voor het in beweging komt.
Dit betekent dat op langere termijn de vulkaan een zeer grote uitbarsting kan veroorzaken. Kan dit een supervulkaan-uitbarsting zijn? Daarvoor zal de totaal aantal uitgestoten massa meer dan 1000 km3 moeten zijn, iets dat zeer zelden gebeurt.
Wanneer zou de Merapi met zeer grote kracht kunnen uitbarsten? Misschien binnenkort, maar op een geologische tijdschaal is 200 jaar ook binnenkort. Met andere woorden: het kan nog even duren. De Merapi is wel een kandidaat om de hele wereld een keer op zijn kop te zetten. Andere vulkanen in Indonesië zijn eerder catastrofaal uitgebarsten zoals de Krakatau in 1883 en de Tambora in 1815 (gevolgd door een jaar zonder zomer). Deze staan echter bij lange na niet bekend als supervulkaan. Wèl de Indonesische Toba die 74.000 jaar geleden uitbarstte.
Meer onrust?
Zijn er nou ineens veel meer uitbarstingen? Ja, het ‘kind van de Krakatau’, Anak Krakatau is bijvoorbeeld ook actief. Dit is niets uitzonderlijks, want de uitbarstingen doen zich al jaren achtereen op dezelfde manier voor. Wèl is het opvallend dat van de 130 actieve vulkanen op Indonesië er begin november 2010 twintig vulkanen alarmfase 2 of hoger hebben (Merapi zit in fase 4 van de 4, twee andere vulkanen in fase 3). Niet eerder waren zoveel vulkanen tegelijk onrustig in Indonesië. Het is natuurlijk zo dat de enorme aardbevingen in de regio van de afgelopen jaren voor massabewegingen zoals aardverschuivingen hebben gezorgd waardoor er minder druk op het magma zou kunnen liggen. Het ligt dan voor de hand om te bedenken dat daardoor er nu ook meer magma opstijgt. Het lastige is dat geologen dit nooit direct kunnen waarnemen, aardwetenschappers kunnen nu eenmaal moeilijk tientallen kilometers in de korst kijken.
Zie ook:
- Vulkanen (Kennislinkdossier)
- Interview met Pieter Vroom (NOS)
- Interview met Bernd Andeweg (NOS)
- Berg van Vuur barst opnieuw uit (VU, Bernd Andeweg)
- Indonesische vulkaan Merapi actief (Kennislinknieuws van KNMI)
- Vulkanen – Directe en indirecte gevolgen (Kennislinkartikel)
- Vulkaanobservatie en economie (Kennislinkartikel)
- Vulkanen – Opbouw, vorm/type en locatie (Kennislinkartikel)
- Supervulkanen bedreigen de aarde (Kennislinkartikel van Explore Magazine)