Toen de Palestijnse leider Yasser Arafat in 2004 overleed in een Frans ziekenhuis konden de dienstdoende artsen geen doodsoorzaak aanwijzen. Sindsdien is zijn dood omgeven door mysterie. Was het een natuurlijke dood? Een beroerte, kanker en zelfs aids werden genoemd. Of werd de 75-jarige vergiftigd door de Israëlische geheime dienst, zoals zijn weduwe Suha en met haar vele Palestijnen denken? Israël zou hem hebben beschouwd als een terrorist die de vrede in de regio blokkeerde.
Eerder dit jaar kwam de geruchtenstroom echt op gang toen na onderzoek in opdracht van nieuwsorganisatie Al-Jazeera – op aandringen van Suha overigens – op de kleding en tandenborstel van Arafat sporen van het giftige polonium-210 werden gevonden. Vervolgens startten Franse aanklagers een moordonderzoek waarvan het opgraven van Arafats lichaam om deze te onderzoeken op de aanwezigheid van het gif onderdeel was. Dat is dus nu gebeurd. Forensische experts uit Zwitserland, Frankrijk en Rusland zullen de monsters die van zijn lichaam zijn genomen onderzoeken. Maar hoe giftig is polonium eigenlijk, en is het aantonen van het goedje bewijs voor een vergiftiging? In vijf vragen zet Kennislink alles wat je moet weten op een rij.
1. Wat is polonium-210?
Polonium-210 is een isotoop van het radioactieve element polonium (atoomgetal 84). Dit zilvergrijze metaal werd in 1898 ontdekt door Marie Curie toen ze de straling afkomstig van het mineraal pekblende onderzocht. Ze vernoemde het element naar haar geboorteland Polen, vandaar de naam. Polonium komt voor in 33 verschillende istopen (allemaal radioactief), maar ‘210’ is daarvan het meest alledaags.
Polonium-210 komt in de natuur voor (het is één van de producten die ontstaat in de vervalreeks van natuurlijk uranium), maar slechts in kleine hoeveelheden. Ook je lichaam bevat dus een minuscuul beetje van nature. De wereldvoorraad aan polonium komt met name voor de rekening van kernreactoren, waar men het kan produceren door bismut-209 te bombarderen met neutronen.
Polonium is zoals gezegd radioactief, en flink ook. Het zendt in hoog tempo alfastraling (heliumkernen) uit, en vervalt dan naar lood-206. Omdat de alfastraling vrijwel niet doordringt in materialen, wordt de energie vrij snel omgezet in warmte. De temperatuur van een gram polonium-210 kan al snel oplopen tot boven de 500 °C. Een voorname toepassing is daarom als warmtebron voor thermo-elektrische materialen, in bijvoorbeeld de ruimtevaart.
2. Wat maakt polonium-210 interessant als gif?
Simpel: het is door de hoge radioactiviteit in hele kleine hoeveelheden al giftig. In je lichaam kan de hoge energie van de alfastraling in korte tijd veel weefsel kapot maken. Een dosis ter grootte van een zoutkorrel is al dodelijk, als je het binnen krijgt tenminste: omdat de alfastraling te weinig vermogen heeft om door de huid heen te dringen moet je het echt door de mond naar binnen krijgen. Maar in zo’n kleine hoeveelheid is het natuurlijk een koud kunstje om het aan een drankje toe te voegen.
Een ander voordeel is dat je het eenvoudig kunt meesmokkelen. De alfastraling is op zo’n korte afstand actief, dat detectoren bij de grens het niet kunnen traceren. Daar staat dan weer tegenover dat het geen handig gif is als je ongezien met een moord wilt wegkomen. Het radioactieve karakter maakt dat het spul nog lang traceerbaar is.
In het geval je polonium binnenkrijgt, zullen je lever, nieren en beenmerg als eerste aangetast worden. Symptomen van een poloniumvergiftiging zijn bijvoorbeeld braken, diarree of haaruitval. Die waren bijvoorbeeld te zien toen de Russische spion Aleksander Litvinenko in 2006 werd vergiftigd door polonium. Ook over Arafat wordt gezegd dat hij moest braken en problemen had met zijn spijsvertering toen hij voor zijn dood in het Franse ziekenhuis werd binnengebracht…
3. Zou men makkelijk aan polonium-210 kunnen komen?
Kort gezegd: nee. Er zijn verschillende manieren, maar ze zijn allemaal niet eenvoudig. Je kunt de ‘Marie-Curie-methode’ toepassen en het isoleren uit natuurlijk uraniumerts. Maar dat kost wel veel erts: voor één microgram polonium-210 heb je tien tot vijftien kilo uraniumerts nodig. Het kan in principe wel, maar je moet hier wel de nodige kennis van zaken voor hebben.
Logischer is dat kwaadwillenden het uit een van de kernreactoren meesmokkelen die polonium produceren. Zulke reactoren zijn echter niet talrijk – schattingen lopen uiteen van enkele tot tientallen ter wereld – en worden streng bewaakt. De hoeveelheid die volgens experts jaarlijks in totaal gemaakt wordt is met honderd gram al zeer schaars, dus je moet van goede huize komen. Overigens zijn de landen die het meest worden genoemd als het hebben van een voorraadje polonium de Verenigde Staten, Rusland en, jawel, Israël.
4. Kan men nu, na acht jaar, nog sporen van het gif vinden?
In tegenstelling tot wat je zou denken is de kans zeker aanwezig. Natuurlijk, er zijn inmiddels acht jaar verstreken en de halfwaardetijd – dus na hoe lang de helft van de hoeveelheid materiaal is vervallen – is slechts 138 dagen. Even rekenen leert dat na ruim 21 halfwaardetijden er nog 2,5 miljoen keer zo weinig over is van een eventuele gifcocktail. Dat lijkt weinig, maar zou in het geval van een dodelijke dosis nog steeds meetbaar zijn, denken experts.
5. Als ze polonium vinden, is dat dan een bewijs voor vergiftiging?
Dat is natuurlijk de hamvraag. Wat ze in eerste instantie zouden moeten uitsluiten bij een mogelijke vondst van polonium is of het spul een natuurlijke oorsprong heeft. Polonium komt namelijk ook van nature in je lichaam voor, hoewel in zeer lage concentratie. Na acht jaar zou een kunstmatige hoeveelheid polonium in het lichaam echter zoveel verminderd zijn dat het wel bij dit natuurlijke niveau in de buurt komt. Een extra check in dit geval kan gedaan worden door te kijken naar elementen als lood-210, lood-214 of bismut-214 die deel uitmaken van de natuurlijke vervalketen van polonium-210. In het geval van een vergiftiging zouden die sporen afwezig moeten zijn.
En zelfs als er sprake zou kunnen zijn van ‘kwade opzet’ bestaat nog altijd de mogelijkheid dat iemand het lichaam van Arafat heeft ‘besmet’ met polonium nadat de leider al was overleden. Kortom, dan zit de taak van de wetenschap erop en is het aan de politie. We zullen er in ieder geval nog even op moeten wachten, want het kan nog maanden duren voordat de uitslag bekend is.