Sluit je ogen en maak jezelf eens een voorstelling van de heilige maagd Maria. Wat zie je? Grote kans dat er een vrome vrouw verschijnt met een witte jurk, hoofddoek, een blauwe mantel en wellicht het kindje Jezus op de arm. Wat als je dat beeld vervangt voor een eigentijdse Maria in bikini?

Een aantal feministische Chicana kunstenaars en schrijvers heeft de taak op zich genomen om het traditionele beeld van de Maagd van Guadalupe te transformeren. Het merendeel van deze Chicana feministen geeft namelijk aan dat ze Guadalupe alleen in hun hart kunnen sluiten als ze meer van zichzelf in haar zouden herkennen. Deze Chicanas zijn daarom op zoek gegaan naar manieren om zich te kunnen identificeren met Guadalupe. In hun vaak persoonlijke transformaties van de Maagd van Guadalupe herkennen we niet het beeld dat de kerk of de traditionele Mexicaanse familie propageert.

Het traditionele icoon

In Mexico wordt de Heilige Maagd Maria vereerd in de verschijning van la Virgen de Guadalupe. (Afb. 1) Deze Maagd is niet alleen een belangrijk religieus icoon, maar ook een nationaal symbool, te vergelijken met de vlag van Mexico. La Virgen de Guadalupe wordt gezien als het ideale rolmodel, waar vrouwen van Mexicaanse afkomst zich aan dienen te spiegelen. Van vrouwen wordt verwacht om net als Guadalupe passief, lijdend, maagdelijk en een perfecte moeder te zijn. Dit houdt in dat zij volgzaam moeten zijn en hun seksualiteit dienen te onderdrukken. De reputatie van la Virgen de Guadalupe heeft een grote invloed op de manier waarop vrouwen worden gezien en de manier waarop Mexicaanse en Mexicaanse Amerikaanse vrouwen zichzelf zien. In de Mexicaanse cultuur wordt het vrouwbeeld vaak bepaald door de representatie van de vrouw als maagd óf hoer. De tegenpool van la Virgen de Guadalupe is het Mexicaanse icoon la Malinche, de zogezegde maîtresse van Cortés. Zij wordt gezien als een verraadster en een hoer. Als Chicanas tegen het ideaalbeeld, vertegenwoordigd door Guadalupe, proberen in te gaan, worden ze al snel bestempeld als hoer of Malinchista. Beide vrouwelijke iconen hebben grote invloed op de identiteit en het zelfbeeld van Mexicaanse en Mexicaans Amerikaanse vrouwen.

Guadalupe in Amerika

In Amerika, met name in Californië en Texas, wonen veel Mexicaanse immigranten en mensen van Mexicaanse afkomst. In de Chicano/a gemeenschap in Amerika is de invloed van de Maagd van Guadalupe nog sterk aanwezig. Toen ik een semester aan UC Berkeley studeerde, kwam ik de afbeelding van la Virgen de Guadalupe vaak tegen. Als ik in “The Mission” liep – een Latijns-Amerikaanse wijk van San Francisco – verscheen haar beeld onder andere op muurschilderingen, graffitis, auto’s en T-shirts. Sommige Mexicaanse Amerikanen hadden haar afbeelding zelfs op hun lichaam getatoeëerd.

Voor Chicana feministen is deze nadrukkelijke aanwezigheid van Guadalupe soms een doorn in het oog. Aan de ene kant beschouwen ze Guadalupe als een belangrijk onderdeel van hun Mexicaanse erfgoed en willen ze haar niet compleet afwijzen. Verder hechten ze waarde aan sommige van haar eigenschappen als Nuestra Madre [Onze Moeder]. Aan de andere kant storen ze zich aan het beeld van de vrouw dat de Maagd van Guadalupe promoot. Volgens dit beeld moet een vrouw passief, verzorgend, lijdend en maagdelijk zijn. Ze hebben het gevoel dat de kerk en de traditionele Mexicaanse familie de Maagd van Guadalupe gebruiken om vrouwen te onderdrukken. Verder snappen ze niet hoe het beeld van Guadalupe tegelijkertijd maagdelijkheid maar ook moederschap kan promoten.

Extreme Make-Overs

Het traditionele beeld van Guadalupe wekt bij veel Chicana feministen negatieve gevoelens op. Als reactie hierop hebben deze kunstenaars en schrijvers op verschillende manieren het passieve imago van de Maagd proberen te veranderen. Sommige Chicanas wekken de inheemse (Indiaanse) wortels van de godin weer tot leven, anderen geven haar een meer dynamisch karakter, terwijl weer anderen haar beeld een seksueel tintje meegeven. Ester Hernandéz was een van de eerste Chicanas die het aandurfde om in 1975 het beeld van de Maagd van Guadalupe een “Extreme Make-Over” te geven. In haar print Onze Lieve Vrouwe van Guadalupe verdedigt de rechten van de Chicanos beeldt ze Guadalupe af in een krachtige karate pose (Afb. 3). Deze Maagd is niet passief of lijdend, maar een sterke en een actieve Chicana die de taak op zich heeft genomen om het lot van de Chicana/os te verdedigen. Andere Chicanas hebben Hernandéz’ actie gevolgd, waaronder Alma Lopez met haar werk Our Lady.

Onder de rokken van Guadalupe

Alma Lopez is een beeldend kunstenares uit Los Angelos. Haar print Our Lady (1999) toont een moderne weergave van la Virgen de Guadalupe, gehuld in een bikini die gemaakt is van rozen (Afb. 4). Het kunstwerk is onder andere gebaseerd op Sandra Cisneros’ essay, “Guadalupe the Sex Goddess”. In dit essay legt Sandra Cisneros uit dat ze de maagd van Guadalupe alleen een plek in haar leven kan geven als ze haar zou zien als “een vrouw zoals haarzelf”. Alma Lopez heeft net als Cisneros geprobeerd een manier te vinden om zich met Guadalupe te kunnen identificeren. Ze doet dit door haar weer te geven als een sterke vrouw, die haar doet denken aan de vrouwen waarmee ze is opgegroeid toen ze in de barrio [getto] van East LA woonde. Haar Virgen de Guadalupe is bedoeld als een hommage aan de sterke vrouwen in haar familie en gemeenschap, die ondanks hun worstelingen met o.a. armoede, discriminatie en geweld toch goed voor hun families zorgen.

Guadalupe als sex godin

In haar essay “Guadalupe the Sex Goddess” vraagt Sandra Cisneros zich verder af wat er zich onder de mantel van Guadalupe bevindt. Ze beschrijft haar wens als volgt: “Als ik la Virgen de Guadalupe zie, wil ik haar jurk optillen, zoals ik dat vroeger bij mijn poppen deed, om te zien of ze ondergoed draagt en of haar vagina er zoals die van mij uitziet. Heeft ze ook donkere tepels? Ja, ik weet het zeker. Ze is niet onvruchtbaar zoals Barbie. Ze heeft geboorte gegeven. Ze heeft een baarmoeder. Gezegend Zijt U en gezegend is de vrucht van uw schoot. Gezegend Zijt U Lupe, en daarom, Gezegend ben ik”. De maagd die Sandra Cisneros beschrijft is geen stijf icoon, maar een vrouw met borsten en een vagina.

Alma Lopez brengt met haar kunstwerk Our Lady Cisneros’ fantasie in de praktijk. Ze geeft ons de mogelijkheid om onder de rokken van Guadalupe te kijken. Lopez’ Maagd houdt haar mantel open waardoor er een bikini van rozenkransen te voorschijn komt. Lopez zegt: “toen Cisneros zich afvroeg of de Maagd een donkere Latina vagina en tepels onder haar jurk verstopt had, stelde ik me rozen voor. Rozen zijn het bewijs van haar verschijning aan Juan Diego”. Op het ‘rozenondergoed’ na is de Maagd naakt en toont ze ons zonder schaamte de rest van haar lichaam. Ze staart haar publiek zelfverzekerd en brutaal aan, terwijl ze haar handen op haar heupen heeft geplaatst. Lopez gebruikt verschillende symbolen die ook bij de traditionele maagd voorkomen – zoals de stralenkrans, de halve maanvorm en de engel. Maar ze transformeert deze traditionele symbolen op zo’n manier, dat niets van deze moderne Maagd ons herinnert aan het traditionele beeld van de maagd die haar handen vroom ineen heeft geslagen en haar hoofd gebogen houdt. De mannelijke engel die de Maagd normaal ondersteunt is vervangen door een naakte vrouwelijke Latina engel. Op deze manier daagt Lopez de patriarchen (kerk en familie) uit. Bovendien wil ze laten zien dat het vrouwelijk lichaam iets moois is, waarvoor vrouwen zich niet hoeven te schamen. Lopez laat ons zien wat de kerk angstvallig probeert te verstoppen.

Guadalupe als Azteekse godin

La Virgen de Guadalupe is verschenen aan Juan Diego op de plek waar eerst een tempel van de Azteekse godin Tonantzin stond. Dit is ook een van de redenen waarom veel Indianen zich tijdens de kolonisatie van Mexico door de Spanjaarden tot het christendom hebben bekeerd. Ze dachten namelijk dat la Virgen de Guadalupe de reïncarnatie van hun eigen Azteekse godin was. Verschillende Chicana feministen beweren dat de Spanjaarden en de katholieke kerk Guadalupe van haar Azteekse krachten en seksualiteit hebben beroofd. De mantel die de Maagd van Lopez draagt is gemaakt van een detail uit een reliëfafbeelding van de Azteekse godin Coyolxuahqui. Door naar Coyolxuahqui te verwijzen, geeft Lopez Guadalupe haar oorspronkelijke Azteekse krachten terug. Bovendien geeft ze hiermee ook aan dat haar Indiaanse wortels een belangrijk onderdeel zijn van haar Chicana identiteit.

Guadalupe zet de boel op stelten

Verschillende kunstenaars die Guadalupe een “Extreme Make-Over” hebben gegeven werden lastiggevallen of zelfs met de dood bedreigd. Toen Our Lady in 2001 werd tentoongesteld op de tentoonstelling “CyberArte: Tradition meets Technology”, kregen Alma Lopez en haar curator het stevig te verduren. De bisschop Villegas begon een campagne om het kunstwerk te laten verwijderen. Hij noemde de Maagd van Lopez “een hoer, een stripper en blasfemie”. Als reactie op de bedreigingen en de controverse rond Our lady, richtte Alma Lopez Lady een internet archief op waarin ze emails, brieven en artikelen bewaarde met betrekking tot “Our lady of Controversy”.

Ook al worden deze “Extreme Make-Overs” van Guadalupe niet door iedereen even goed ontvangen, het heeft verschillende feministische Chicana kunstenaars geholpen om vorm te geven aan hun eigen identiteit. Het accepteren van Guadalupe als een nieuw rolmodel heeft deze Chicanas geholpen om zichzelf te accepteren zoals ze zijn. Door hun kunstwerken proberen ze deze positieve boodschap door te geven. Als ik nu door diezelfde wijk van San Francisco loop en een beeld van Guadalupe zie, kan ik niet anders dan glimlachen. Ik weet wat er onder haar rokken schuilgaat…

Literatuur:

Anzaldua, Gloria. Borderlands/La Frontera: The New Mestiza. (1987). Cisneros, Sandra. ‘Guadalupe the Sex Goddess’ in Goddess of the Americas: Writings on the Virgin of Guadalupe.Ed. Ana Castillo. (1996). Rebolledo, Tey Diana. Women Singing in the Snow: A Cultural Analysis of Chicana Literature. (1995).

Irmelin Hanssen heeft een Master in American Studies van de Radboud Universiteit Nijmegen. Tijdens haar semester aan de University of California at Berkeley heeft ze zich gespecialiseerd in Chicana/o kunst, Chicana Feminist Thought en Chicana/o film. Dit artikel is gebaseerd op haar Masterscriptie: “Redefining Archetypes in Chicana Literature and Visual Arts – La Virgen de Guadalupe and La Malinche: Extreme Make-Overs”.