De laatste brul van de Leeuw

In Nederland waren de Leoniden door bewolking niet te zien, maar elders in Europa konden vroege vogels op 19 november genieten van een spectaculaire regen van vallende sterren. Op de website SpaceWeather.com plaatsen enthousiastelingen hun foto’s:

‘Wat een geweldige nacht’, schrijft Martin McKenna uit Noord-Ierland. ‘We zijn met vier man naar het donkere platteland buiten Maghera gereden. Daar hebben we 226 meteoren geteld, waarvan 181 Leoniden met een spectaculaire uitbarsting van 8 Leoniden in 10 seconden. We zagen een prachtige vuurbal die een compleet rookspoor achterliet.’

De Leoniden ontlenen hun naam aan het sterrenbeeld Leeuw (Latijn: Leo) waaruit ze tevoorschijn lijken te komen. Ze zien eruit als razendsnelle, sterachtige puntjes die als een streep langs de hemel wegschieten. In de volksmond worden ze ‘vallende sterren’ genoemd. In werkelijkheid zijn het geen sterren, maar stof- en gruisdeeltjes (‘meteoroïden’) die de komeet 55P/Tempel-Tuttle tijdens zijn vele omlopen rond de zon achterliet. De gruisdeeltjes hebben zich langs de hele baan van de komeet verspreid en de aarde kruist die baan ieder jaar rond 17-19 november. Terwijl onze planeet door de gruisdeeltjes ploegt, schieten sommige met zeer hoge snelheid (71 km/s) de atmosfeer binnen. De luchtmoleculen worden door de wrijving met het deeltje verhit, zodat ze fel oplichten. Voordat het deeltje op zo’n 100 kilometer hoogte is verdampt, is zo een langgerekt lichtspoor te zien in de vorm van een meteoor.

In gewone jaren is maar een tiental Leoniden-meteoren per uur te zien. Maar soms vielen er vele honderden tot duizenden per uur en was er sprake van een ‘meteorenregen’. Zo werden Amerikaanse waarnemers in november 1966 verrast toen 150.000 meteoren per uur langs de hemel schoten. Al eerder waren Leoniden-regens te zien geweest in 1799, 1833 en 1866. Aan de hand van de 33-jaarlijkse periode kon toen worden afgeleid dat de meteoren samenhingen met de al hierboven genoemde moederkomeet, die eens per 33 jaar om de zon scheert. Maar omdat het spektakel in 1899 en 1933 uitbleef, waren weinig waarnemers er in 1966 op bedacht.

Op 28 februari 1998 scheerde de Leoniden-komeet opnieuw langs de zon. In de jaren daarna trok de aarde door hoge stof- en gruisconcentraties van de komeetstaart. In 1998 werden 250 meteoren per uur waargenomen. In 1999 deed zich een opvlamming tot 2700 meteoren per uur voor. Ruimtevaartorganisaties werden zelfs bevreesd dat satellieten door de meteorenstorm zouden worden gezandstraald en voor alle zekerheid werden kostbare instrumenten zoals de Hubble-ruimtetelescoop van de storm afgewend. Gelukkig deden zich geen ongelukken voor. Wel registreerden sterrenkundigen lichtflitsen op de maan. Die werden veroorzaakt door in de maanbodem inslaande Leoniden.

In 2000 viel de activiteit weer tegen met een aantal van 480 meteoren per uur. In 2001 werden daarentegen 1200 meteoren per uur waargenomen en in 2002 traden twee scherpe pieken op van elk 2500 meteoren per uur.

In 2003, 2004 en 2005 was er niet veel bijzonders meer aan de Leoniden te zien. De komeet was de zon ook al jaren eerder gepasseerd, zodat het wachten leek op zijn eerstvolgende terugkeer in 2033. Maar de sterrenkundige baanberekeningen voorspellen inmiddels dat het ook dan rustig zal zijn. De reuzenplaneet Jupiter zal de banen van de stof- en gruisdeeltjes zodanig verstoren dat ze in 2033 en 2066 te ver van de aarde zullen passeren. Pas in de 22e eeuw zou de kans op een echte Leoniden-regen weer wat groter worden.

Laatste opvlamming in 2006?

Astronomen hebben de laatste jaren modellen ontwikkeld waarmee ze kunnen berekenen wanneer zich een meteorenstorm voordoet en hoe sterk deze is.

Teams van wetenschappers die elk jaar verwachtingen maken, zijn onder andere die van McNaught & Asher, Eko Lyytinen en Peter Jenniskens. Zij hebben aan de hand van historische waarnemingen ‘stofbuizen’ in kaart gebracht en wezen er op dat de aarde in 2006 weer door zo’n hoge concentratie stof en gruis trok. Deze stofbuis is in feite het stof en gruis dat de komeet achterliet tijdens zijn passage in 1932. De botsing met dit stofspoor heeft in ieder geval een verhoogde Leoniden-activiteit tot gevolg.

Waarnemen en fotograferen

Het is verstandig om minimaal één uur voor het berekende maximum te starten met waarnemen. Eerder mag natuurlijk ook. De Leoniden zijn ook enkele dagen voor en na het maximum actief, waarbij hun aantal rond de 10-15 per uur zal liggen. Houd er rekening mee dat de helderheid van de meteoren laag kan zijn. Ga dus niet waarnemen in een grote stad, maar zoek een plek op zonder al te veel hinder van strooilicht. De beste waarneemperiode in elke nacht is vanaf 23.30 uur (opkomst van het radiant) tot de ochtendschemering. Vlak voordat het licht wordt staat het radiant bijna op zijn hoogste punt (zestig graden). De Leoniden verschijnen dan verspreid over de gehele hemel. In de nacht van zaterdag 18 op zondag 19 november is het raadzaam over een lange periode te kijken, vooral in de uren rond het maximum. Houd de hemel ook tijdens de schemering daarna nog in de gaten. Hele heldere vuurbollen zijn in schemering nog goed te zien.

Zolang het nog donker is, is het de moeite waard de Leoniden te fotograferen. Dit is al mogelijk met een eenvoudige camera op een statief. Voorwaarde is wel dat de lens gedurende langere tijd open moet kunnen staan voor een tijdopname. Belicht niet langer dan enkele minuten. Zowel zwart/wit- als kleurenfilms van 400 ASA zijn geschikt. Hiermee zijn meteoren vast te leggen die helderder zijn dan magnitude +1.