Een kleine twintig jaar na mijn onderzoek over zangeressen en danseressen in Egypte, keerde ik in 2005 en 2006 terug naar Caïro voor een nieuw onderzoekthema. Ik kon de verleiding niet weerstaan mijn oude onderzoeksthema aan een kleine inspectie te onderwerpen en sprak meerdere keren over ‘het vak’ met mijn toenmalige assistent, Sayyid, en een voormalige danseres met wie ik goed bevriend ben.

Gezeten in het vertrouwde koffiehuis in de Mohammed Alistraat van waaruit destijds mijn escapades en interviews begonnen, wijst Sayyid me op allerlei signalen van verval in deze straat, het centrum waar zangeressen, danseressen en muzikanten werden opgehaald om bruiloften en feesten op te luisteren. Regelmatig plukt hij mensen van straat en onderwerpt ze aan een kruisverhoor: ‘Er is toch helemaal geen werk meer voor muzikanten?’ ‘Is al het werk niet overgenomen door de DJ die plaatjes draait?’ ‘Is het artistieke niveau niet tot onder het nulpunt gedaald?’ ‘Is het vak niet ten dode opgeschreven?’ ‘Ja,’ beamen de mannen bij ons aan tafel: ’ khalas, het is over.’

Nu is klagen over de teloorgang van normen, waarden en tradities een verschijnsel dat ik ook tijdens mijn onderzoek eind jaren tachtig optekende. Ontwikkelingen die ik toen beschreef hebben zich in snel tempo doorgezet. Het impresariaat is inmiddels bijna geheel in handen van buitenstaanders, zoals de kapper boven het koffiehuis, en de danseressen zijn overwegend meisjes zonder enige training in het vak. De korte gesprekjes die ik vervolgens voer met ‘de meisjes van de kapper’ bevestigen het beeld dat zij eendagsvliegen zijn die geld nodig hebben.

Vrouwen uit bekende artiestenfamilies die we in de Mohammed Alistraat tegenkomen worden eveneens door Sayyid staande gehouden en ondervraagd of ze onder de huidige condities nog zouden kunnen werken. ‘Nee, natuurlijk niet, die danseressen van tegenwoordig schudden wat in die stretchbroeken en dat is het dan!’ De verleidelijke, rijk bewerkte kostuums van vroeger zijn vervangen door recht toe rechtaan stretchbroeken.

Tijdens een nachtclubbezoek in een derderangs club zie ik inderdaad hoe de danseressen ongeïnteresseerd wat rondjes draaien in hun stretchpakjes terwijl het mannelijke publiek de blikken fixeren op het niet verhulde lichaam. Nu was dit gedrag van het mannelijke publiek mij niet vreemd uit mijn eerdere onderzoek maar de kunst van het verleiden was wel iets verfijnder in mijn herinnering.

Religieuze opleving

Op bezoek bij mijn favoriete ex-danseres, die ik Ibtisaam noem in mijn boek, zie ik een andere dimensie van de verandering die verleiding en moraal in Egypte hebben doorgemaakt. Ze doet, getooid met een hoofddoek, de deur open. Ze is inmiddels gestopt met werken en heeft zich in het geloof verdiept. Ze heeft een tijdje andere danseressen opgeleid, maar is tot het inzicht gekomen dat dit eigenlijk niet past bij haar geloofsovertuiging. Ze besluit kostuums te naaien maar bedenkt na verloop van tijd dat dit religieus gezien eveneens onjuist is. Gezeten boven haar koffers vol oude kostuums, die gezien de huidige stretchmode sowieso geen klanten kennen, vertelt ze dat ze verschillende danssluiers heeft verwerkt tot hoofddoek. Ze vist er nog een uit de koffer en zegt: ‘Hier kan ik eigenlijk ook wel een hoofddoek van maken.’

Ibtisaam is niet de enige die de danssluier heeft verruild voor de religieuze sluier. Sinds begin jaren negentig heeft het verschijnsel van de berouwvolle artiesten zijn intrede gedaan onder danseressen en hebben bekende sterren als Amira, Hala al-Safi, Soheir Zaki en Sahar Hamdi, buikdans verruild voor koranlessen. In het geval van Ibtisaam is de sluier wel heel letterlijk getransformeerd van symbool van verleiding tot embleem van zedelijkheid. Het nieuwe leven van Ibtisaam wordt weerspiegeld in het tweede leven van haar sluier, van middel tot onthullen van het verleidelijke lichaam naar manier om het vrouwelijke lichaam te verhullen.

Ik zal het levensverhaal van Ibtisaam gebruiken om de veranderingen in het circuit van feest en vermaak op bruiloften en nachtclubs vanaf de jaren zestig te belichten. Hoewel de religieuze opleving haar sporen nalaat op de kunst van het verleiden, laat Caïro vele vergezichten zien. Naast ‘de meisjes van de kapper’ zijn er ‘berouwvolle artiesten’ en naast derderangs nachtclubs zijn er islamitische bruiloften.

Animeren

Ibtisaam is afkomstig uit een stadje in de Nijldelta. Als haar stiefvader haar seksueel wil misbruiken, vlucht ze naar de Mohammed Alistraat in Caïro. Daar kent ze een zangeres die wel eens bij haar familie heeft opgetreden. Op haar veertiende trouwt Ibtisaam met een tamboerijnspeler. Ze zingt en danst met hem op volksbruiloften. Wanneer hij van haar scheidt en ze twee kleine kinderen moet onderhouden, begint haar fulltime carrière als danseres. In 1964 werkt ze kortstondig in nachtclubs. Hierover zegt ze:

‘Ik begon te werken in een nachtclub, maar ik merkte dat er geanimeerd werd. Ik zei: “Ik wil alleen maar dansen,” maar ze probeerden mij te dwingen met klanten te zitten en te drinken. Ze zeiden: “Een klant heeft twee flessen champagne voor je besteld en als je niet bij hem aan tafel gaat zitten dan schrijven we deze op jouw rekening.” Ik verliet het circuit van de nachtclubs en ging weer op de volksbruiloften werken. Ook werkte ik in theatertjes op heiligendagen en reisde ik met een circus. Maar de bruiloften waren niet meer zo goed als voordien. Vroeger respecteerden mensen artiesten en behandelden ons als een ster. Ze nodigden ons bij hen thuis uit en boden ons voedsel aan. Maar nu zijn de artiesten niet langer dezelfden en de mensen laten hen niet meer in hun huizen.’

Ibtisaam verwijst naar het binnendringen van buitenstaanders in het vak, die niet alleen het respect voor artiesten en het niveau van kunst verlaagden maar ook de veiligheid van danseressen in gevaar brachten omdat deze niet langer van de bescherming van hun mannelijke collega’s op aankonden. Als het zitten en drinken met klanten onder Sadat, rond 1973, enigermate aan banden is gelegd, werkt ze opnieuw in nachtclubs.

‘Het was een louche tent en er waren meisjes die met de klanten stonden te praten of hen beneden opwachtten. Ik zei: “Er wordt nog altijd geanimeerd!” “Nee,” zeiden zij, “dat zijn gezelschapsdames en dat werk is gescheiden van jouw werk als artieste.” Maar de manager van de club was nog altijd gewend aan het oude systeem van de animeermeisjes en wilde dat ik mijn eigen klanten zou meebrengen naar de club. Ik verliet de club en ging in een andere werken, maar daar was het precies hetzelfde liedje. Ze zeiden: “We willen jou en je klanten om 12.30 uur.” Ik was de beste act, maar omdat ik geen klanten meenam moest ik aan het begin van de avond optreden om de club op te warmen. Ik lach en maak grapjes met klanten als ik op het podium sta, van een afstand, maar waarom zou ik ze leren kennen?’

Ibtisaam trouwt opnieuw en krijgt nog drie kinderen, maar omdat haar man haar niet kan onderhouden moet ze blijven werken. Ook dit huwelijk loopt op de klippen. Ze besluit met een zelfstandige act te gaan werken en naar bruiloften en nachtclubs te gaan met haar eigen chauffeur. In deze tijd leer ik haar kennen en ga ik vaak met haar mee. Ze heeft een mooie, gevarieerde show waarin ze met een waterpijp op haar hoofd danst, en de sharqi dansstijl afwisselt met _baladi_en folklore. Hoewel ze dol is op dansen, is ze niet gelukkig met haar leven en met haar maatschappelijke positie als danseres. Ze probeert een klein winkeltje te openen aan huis maar het levert niet genoeg op voor haar en haar vijf kinderen.

Berouw

Ondertussen ontwikkelen de oudste twee kinderen zich steeds meer in religieuze richting. Hoewel Ibtisaam trots is op haar gesluierde dochter wordt de druk op haar groter om met het werk te stoppen. Wanneer haar zoon Ahmed als sjeik religieuze lessen aan huis geeft, moet ze een grote mantel over haar uitgaanskleding doen als ze naar haar werk gaat. Deze hypocrisie kan ze niet langer verdragen. Ze neemt het aanbod aan van een muzikant om in Dubai te werken.

Om in de Golfstaten te kunnen werken, moet ze wel getrouwd zijn, want ongetrouwde vrouwen wordt de toegang tot het land geweigerd. De muzikant biedt aan met haar te trouwen vanwege het werk. De reis gaat uiteindelijk niet door maar ze is dan al getrouwd. Hoewel ze boos is op haar man over deze gang van zaken, is ze blij met het feit dat hij in haar levensonderhoud voorziet en dat van de kinderen.

Ibtisaam was altijd al religieus maar had het gevoel dat het dansen en het dragen van een bloot kostuum het onmogelijk maakten haar religieuze verplichtingen, zoals het verrichten van het gebed, na te komen. Een paar jaar geleden is ze naar Mekka geweest en nu voelt ze zich schoon en herboren. Ze kijkt met spijt terug op haar leven als danseres. Het feit dat ze haar lichaam heeft laten zien en mannen heeft verleid, ook al heeft ze dat altijd binnen de grenzen van ‘vrolijke verleiding’ gedaan en niet ‘geanimeerd’, vervult haar met schaamte.

Eer

Danseressen en zangeressen uit de Mohammed Alistraat konden zich tot de jaren zeventig nog beroepen op een eigen erecode, en een traditie die van vader op zoon en van moeder op dochter overging. Zij distantieerden zich van het nachtclubcircuit. De Mohammed Alistraat vertegenwoordigde immers de context van bruiloften waarbij het gaat om feestelijkheid en vrolijkheid, terwijl de nachtclub een oord van ‘morele corruptie en seks’ is.

Op bruiloften was het de traditie dat de danseres tijdens haar optreden de handen van de bruid en bruidegom op haar buik en borsten legt, terwijl zij deze laat bewegen en golven. Hoewel danseressen zelf zeggen dat ze eerst de hand van de bruid op hun buik leggen en dan pas die van de bruidegom heb ik kunnen observeren dat dit niet altijd het geval is. Danseressen krijgen vervolgens bij wijze van grap een bankbiljet in hun kostuum gestopt door de bruidegom. Hoewel Ibtisaam er nu met gêne op terugkijkt, verklaarde ze het destijds als onschuldig vermaak en een grapje.

Bruiloften gebeuren in de context van de familie en zijn als zodanig in principe eerbaar. Dit in tegenstelling tot nachtclubs waarbij het primaire doel is klanten te verleiden en op te winden. Ook al heeft dit circuit sinds 1949 de prostitutie en rond 1973 het animeren achter zich gelaten en is er ook een zekere opschoning van nachtclubs gerealiseerd, de oude smetten blijven kleven aan het werk. Ook de diversiteit van clubs — van hoog kaliber tot laag allooi — maakt het moeilijk voor nachtclubartiesten om hun naam helemaal te zuiveren.

Inmiddels heeft het volkscircuit van zang, dans en muziek op bruiloften zijn onschuld verloren. Door de sociaal-economische, politieke en religieuze ontwikkelingen van de aflopen dertig jaar is het in aanzien gedaald. De open-deurpolitiek van Sadat maakte entertainment in eerste instantie tot een booming business. Het werd een markt waarop iedereen zich begeeft en probeert snel geld te verdienen.

De jaren tachtig en negentig lieten echter een economische recessie en een religieuze opleving zien. De oude garde van danseressen is uitgetreden, uit onvrede, gebrek aan werk of religieuze inspiratie. Ze zijn vervangen door ‘de meisjes van de kapper’. Mijn assistent Sayyid, die deze ontwikkelingen kritiseert, is sinds kort in dienst van een Amerikaanse danseres die de Egyptische dansmuziek opneemt en opkoopt en vervolgens aan danseressen in de Verenigde Staten doorverkoopt.

De religieuze opleving heeft het werken als zangeres en danseres verder in de taboesfeer gebracht. Islamisten verstoorden in sommige wijken bruiloften met danseressen. Belangrijker nog is de groeiende piëtistische beweging onder grote lagen van de Egyptische bevolking. Niet iedereen wil nog langer een danseres op zijn bruiloft en sommige families organiseren liever een islamitische bruiloft. Zo regelde ook Ibtisaam een islamitische bruiloft voor haar gesluierde dochter en zoon ‘sjeik Ahmed’.

Stretchbroek

Er heeft een versplintering plaatsgevonden in de sfeer van vermaak, verleiding en entertainment in het hedendaagse Caïro. Naast mensen die opteren voor een bruiloft oude stijl met danseressen — van welke niveau dan ook — of kiezen voor een islamitische bruiloft, is er een toenemend aantal families dat een DJ in huis haalt. Zij kiezen hiervoor om de sfeer te beleven die bruiloften kenmerken, namelijk vermaak en vrolijkheid voor familie en vrienden onder elkaar.

Hiervoor hebben zij de zangeressen, danseressen en muzikanten niet langer nodig. Zij draaien muziek via de computer en versterkers en dansen zelf voor en met het bruidspaar. De DJ voorkomt moreel dubieuze zaken en is tevens een grote besparing op de niet onaanzienlijke kosten voor een bruiloftsfeest. Hoezeer Sayyid deze gang van zaken ook betreurt, tijdens het verlovingsfeest van zijn zoon koos ook hij voor de DJ.

Zo is er in de metropool Caïro met haar niet aflatende bevolkingstoename voor ieder wat wils. De kunst van het verleiden is echter steeds meer in het gedrang gekomen. De context van vrolijke verleiding is in handen van ‘de meisjes van de kapper’, die zich steeds minder onderscheiden van de collega’s in de nachtclubs. De nachtclubdanseressen ontfermen zich als vanouds over erotiek en seksuele opwinding. Nu is deze laatste groep intern zeer verschillend en kent zij zowel een kunstzinnige gedaante als de vorm van platte geldklopperij.

De kunst van het verleiden is uiteindelijk vooral afhankelijk van de beoefenaarster zelf. Terwijl Ibtisaam haar taak op bruiloften vooral zag als een ‘vrolijke sfeer creëren, grapjes maken en mensen verblijden’, hebben sommige danseressen van de lagere clubs een andere visie op hun kunst. Een nachtclub danseres die ik destijds interviewde, was uitgesproken over haar verleidingstaak en schepte daar een zekere eer in. Ze zei:

‘Op het toneel ben ik een ander mens. Ik doe allerlei onbeleefde dingen. Ik gedraag me verwend en maak bepaalde bewegingen zoals deze [beweegt haar wenkbrauwen op en neer terwijl ze met één hand op haar heup haar bekken sensueel ronddraait]. Ik plaag en flirt met de mannen. Ze willen vlees zien, ze willen bewegingen zien waardoor ze het idee krijgen dat ze met je in bed liggen. Dat is deel van je werk. Als ik klaar ben met mijn werk ga ik onmiddellijk weg. Mijn chauffeur staat buiten te wachten en ik zie ze de volgende dag weer op het podium.’

Een nachtclubdanseres in stretchbroek die ik recentelijk zag optreden, denkt hier enigszins anders over. Een dronken man kwam zwaaiend met zijn geld het podium op. Hij mocht even tegen haar aan dansen en werd vervolgens op weinig subtiele wijze van zijn geld ontdaan en het podium afgebonjourd. De kunst van het verleiden lijkt plaats te maken voor de kunst van het geld verdienen.