In haar essay ‘De eerste zoen’ vertelt Ethel Portnoy haar motivatie om te schrijven: “Een gevoel van verrukking joeg door me heen. En een gevoel van ontzetting. Opeens begreep ik hoe ik de wereld naar mijn hand kon zetten.” Dit deed ze als verlegen veertienjarige puber door haar onhandige eerste kus in een opstel te verwerken tot een sublieme ervaring. Als ze haar opstel voorleest, merkt ze de reactie van haar klasgenoten: “Ze hielden hun hoofd scheef, hun lippen naar voren – het was alsof ik degene was die de kus zou toedienen. Ze gaven zich aan mij over! Ze waren van mij!” Kunst maakt emoties los, bij zowel de maker als de toeschouwer. Beiden hebben daaraan behoefte, om hun eigen emoties beter te herkennen en te begrijpen.

Universeel herkenbaar

Sigmund Freud zei het zo’n honderd jaar geleden al: kunst tilt de neuroses uit de persoonlijke sfeer en geeft er een universeel herkenbare expressie aan. Sindsdien heerst de visie dat kunst te maken heeft met de innerlijke belevingswereld van de mens. Het talent van een kunstenaar is dan het vermogen om aan persoonlijke gevoelens, ideeën en ervaringen uitdrukking te geven. Door het beleven van een verhaal, theaterstuk of schilderij kan het publiek zelf ook emoties ervaren. Kunst is zo een uitlaatklep voor zowel de maker als het publiek. In welke mate we ons als toeschouwer emotioneel laten gaan, hangt af van de omgeving. In de bioscoop of thuis met een boek kunnen we gerust een potje brullen. Maar in het concertgebouw of museum houden we ons in en kijken bedachtzaam.

Interpretaties

Menig kunstenaar reageert wat allergisch op psychologen die de betekenis van hun werk willen duiden. Het werk is gemaakt en gaat vervolgens een eigen leven leiden. Mensen interpreteren er lustig op los. Vaak wordt de kunstenaar zelf ook onderworpen aan een analyse. Want iedereen brengt maar al te graag gebeurtenissen uit het persoonlijk leven van de kunstenaar in verband met zijn werk.

De schilderijen van Van Gogh bijvoorbeeld zijn vaak benaderd vanuit de psychoanalytische hoek. In zijn schilderij Veld met kraaien ziet men dan zijn doodsverlangen. Het gevaar bij een psychoanalytische benadering is dat te veel aandacht uitgaat naar de inhoud en betekenis van het kunstwerk. De artistieke vorm die een kunstwerk zo aantrekkelijk maakt, blijft dan onderbelicht. Juist door de werking van taal, vormen, kleuren, klanken en bewegingen beleven we meer aan kunst dan aan zomaar een tekst of een vakantiefoto.

Kunstgenot

Die artistieke vorm boeit ons al sinds er mensen bestaan. Waarom we voorkeuren hebben voor bepaalde kunstuitingen heeft te maken met onze cultuur. Bijvoorbeeld of we behoudend zijn of vooruitstrevend. In de kunst komt die cultuur tot uitdrukking. Toch blijkt dat we kunst ook interessant vinden door de biologische werking van onze ogen en hersenen. Beeldend kunstenaars maken al eeuwen gebruik van de eigenaardigheden van ons visuele systeem en spelen daar in hun werk dikwijls een spel mee. De onderzoeker Berlyne ontdekte in de jaren zeventig van de vorige eeuw dat kunst lichamelijke opwinding kan veroorzaken. Uit steeds meer onderzoek over de hersenen komen we er achter hoe dit precies werkt en waarom we ook universele voorkeuren voor kunstvormen delen.

Door het onderzoek van de Indiase neuroloog Vilayanur Ramachandran van de Universiteit van Californië is nu een wetenschappelijke basis gelegd voor de werking van esthetisch genot. Hij is een van de eersten die een biologisch antwoord geeft op de vraag waarom we het ene werk mooi vinden en het andere ons koud laat. Zo blijkt uit zijn onderzoek dat een overdreven voorstelling de zenuwen sterker prikkelt en meer emoties losmaakt dan een realistische afbeelding.

Eén van de bouwstenen van zijn onderzoek is de ontdekking van de vogelonderzoeker Niko Tinbergen. Meeuwenkuikens pikken naar de rode vlek op de gele snavel van hun moeder om haar te bewegen voedsel te geven. In een klassiek experiment zag Tinbergen dat de kuikens nog sterker reageerden op een stokje met drie rode strepen. Kennelijk vormen de drie abstracte strepen, die helemaal niet lijken op de rode stip, in visueel opzicht een versterkte versie van de rode stip op de gele bek. Ramachandran heeft het in zijn theorie over de functie van het overdrijven van typerende kenmerken die kunstgenot geven. Karikaturale cartoons van bekende persoonlijkheden zijn daarvan het meest sprekende voorbeeld.

Ontlading

Het echtpaar Kreitler benaderde kunst op inhoud en vorm samen. De bijzondere aard van een kunstwerk kan volgens hun theorie bevrijdend werken. De persoonlijke spanningen van de kijker ontladen bij het zien van opgeroepen spanning in het kunstwerk. Deze ontlading kan volgens de Kreitlers zelfs gepaard gaan met lustgevoelens, de esthetische beleving. Een voorbeeld van spanningen die kunst oproept is het werk van de Belgische schilder René Magritte. Door de herkenbare maar onmogelijke voorstelling ervaren we spanning die we prettig vinden.

Ramachandran heeft dit effect van kunst ook neurobiologisch verklaard. Het ligt in de menselijke aard dat we op zoek gaan naar herkenning. Door de kunstzinnige verbeelding die afwijkt van iets dat ons vertrouwd is, moeten we ons inspannen. Als wij na enige moeite doorhebben wat het kunstwerk voorstelt, ervaren we een prettige aha-erlebnis. Dit vermogen is evolutionair bepaald; het komt van pas bij het doorzien van camoufl age en het waarnemen in een onoverzichtelijke omgeving. Ramachandran zegt hierover: “Kunst is het visuele voorspel voor het uiteindelijke hoogtepunt van herkenning”. Kunstenaars spelen hiermee door kleuren terug te laten komen of door delen van objecten die met elkaar te maken hebben in hun werk te stoppen. In ons dagelijks leven doen we dit ook. Bij een rode rok dragen we graag een rode sjaal. Of op zijn minst een paar rode oorbellen.

Overdrijven

Wat kunstenaars, striptekenaars en reclamemakers al langer aanvoelen, is nu dus ook biologisch bewezen. Overdrijven wekt meer kunstgenot op dan een alledaagse voorstelling. Een rode glanzende appel vinden we aantrekkelijker dan een klein dof appeltje. Donald Duck met zijn disproportioneel grote hoofd en grote ogen vinden wij liever dan een echte eend. Het roept in onze hersenen het beeld op van een baby of jong diertje waardoor we het lief en vertederend vinden.

Een mooi voorbeeld van een onrealistisch beeld dat we als bijzonder schoon en sierlijk ervaren is de madonna met de lange nek van Parmigianino. Haar ledematen en nek zijn abnormaal lang en haar houding is totaal onmogelijk. Alleen wat het esthetisch genot betreft, nemen onze hersens al een loopje met ons. Zij hebben al een blauwdruk van dat wat we onder sierlijk verstaan. De madonna met de lange nek speelt daar direct op in. We vinden haar bovennatuurlijk sierlijk.

Vraag een man hoe hij een vrouw bekijkt. Hij ziet snel het geheel, blijft langer hangen bij haar billen en borsten en kijkt dan pas naar haar gezicht. Overdreven vrouwelijke vormen appelleren dus eerder aan esthetisch genot dan normale proporties. Dat verklaart dat mensen eeuwenlang en over heel de wereld afbeeldingen van oervrouwelijke vormen heeft gemaakt. Het beeldje van Willendorf is hiervan een beroemd voorbeeld. Dit in Oostenrijk gevonden kalkstenen vrouwenfiguurtje dateert van ongeveer 23.000 voor Christus. Over heel de wereld werden eeuwenlang vergelijkbare beeldjes gevonden. Het is geen realistische afbeelding, maar bijna een abstracte vorm van vrouwelijke rondingen. Om ons daar zo min mogelijk van af te leiden heeft het beeldje geen gezicht en nauwelijks armen. Het overdrijft en laat de realistische weergave los.

Essentie

Een bekende kunstenaar die op zoek ging naar de essentie van bestaande dingen is Mondriaan. Eerst schildert hij molens en bomen. Maar dan verdwijnen de herkenbare voorstellingen uit zijn werk. Vervolgens ook de ronde lijnen. Want in een gebogen lijn zien we iets met volume tegen een achtergrond. Hij schildert alleen nog rechte lijnen en vlakken. Door de gelijkwaardigheid van de vlakken en rechte lijnen verdwijnt elke relatie met herkenbare figuren.

Zijn schilderijen vormen een compositie op zich. Onze hersenen werken door het weergeven van deze vlakken en lijnen op volle toeren. Zoals meeuwenkuikens steeds actiever worden als ze drie rode strepen zien in plaats van de rode stip op de moeders snavel, raken wij blijkbaar meer onder de indruk van Mondriaans lijnen en kleurvlakken dan van zijn molens en bomen.

Esthetisch genot

“Kunst beeldt de werkelijkheid niet af, maar maakt de werkelijkheid zichtbaar” is een beroemde uitspraak van de kunstenaar Paul Klee. Zijn uitspraak klopt met de bevindingen van de kunstpsychologie en het steeds uitgebreider neurobiologisch onderzoek. Kunstzinnige verbeelding vertelt ons wat we universeel als aantrekkelijk ervaren. We zijn daarbij steeds op zoek naar herkenning. Door te spelen met beeldconventies en iets dat in feite onmogelijk is toch voor te stellen blijven we langer geboeid.

Overdrijven helpt daarbij. Als de kunstzinnige verbeelding uitvergroot wat in onze hersens als verleidelijk, sierlijk, spannend of lief te boek staat ervaren wij meer esthetisch genot. Dit uitvergroten kan ook door alleen nog maar de essentie van voorstellingen weer te geven. Of we nu extreem overdrijven of extreem veel weglaten maakt niet uit, als we de realiteit maar naar onze hand kunnen zetten, reageren we emotioneel. Dat kan gelukkig dankzij de menselijke verbeeldingskracht.