Een Himba kind speelt verstoppertje. Haar gezichtsuitdrukking is precies die van een Nederlands kind: oplettend.

In de jaren ’60 bezocht Paul Ekman de Fore-stam in Papoe-Nieuw Guinea, met onder zijn arm foto’s van mensen die met hun gezicht de zes meest primaire emoties uitdrukten: plezier, woede, verdriet, walging, angst en verrassing. Hij wilde weten of de Fore, die niet erg bekend waren met de Westerse cultuur, de emoties bij deze gezichtsuitdrukkingen zouden herkennen. Dat bleek het geval. Ekman concludeerde daaruit dat deze zes emoties, en de manier waarop ze van onze gezichten af te lezen zijn, universeel zijn. Ze zitten als het ware in onze gezichtsspieren ingebakken.

Een Himba-stamlid doet mee aan het onderzoek van Ekman en co. Bron: Disa Sauter et al (2010)

Maar onze uitdrukking is niet de enige manier waarop we over onze emoties communiceren. We praten ingehouden over ons verdriet, maar snel over iets grappigs. We gebaren hevig als we ons boos maken en we lachen als we geamuseerd zijn. En juist van deze laatste manier van uiten – vocaal, maar zonder taal – was nog niet eerder onderzocht of ook dit in alle culturen op dezelfde manier gaat. Tot nu. Een team van wetenschappers, waaronder Paul Ekman, heeft namelijk onderzocht of de uitroepen die Westerse proefpersonen doen als ze emotioneel zijn, worden herkend door de Himba uit Noord-Namibië, en vice versa. Een belangrijke vraag, want we weten nog niet of die emotiegeluiden ook ‘ingebakken’ zitten in de manier waarop ons lichaam is gebouwd, of dat ze worden beïnvloed door de taal die we spreken.

De Himba

De Himba wonen in Noord-Namibië en waren oorspronkelijk semi-nomaden. Himba’s die dichtbij de stad wonen, hebben vaak contact met de Westerse cultuur. Er zijn zelfs hele Himba showdorpen, speciaal voor toeristen. Maar de nederzettingen die dieper het binnenland in liggen, worden niet vaak bezocht door andere mensen dan de Himba zelf. Ze hebben er dan ook geen TV, geen stromend water en geen elektriciteit. Zo’n relatief geïsoleerd leven zorgt ervoor dat ze veel elementen van hun eigen cultuur hebben weten te behouden, en niet ‘besmet’ zijn geraakt door allerlei moderne of Westerse invloeden.

Dit maakt hen erg interessant voor wetenschappers die graag willen weten of bepaald gedrag nu cultureel bepaald is, of juist universeel menselijk is. Als gedrag bij de Himba heel anders is dan bijvoorbeeld in Nederland, dan ligt het aan de cultuur. Maar gedragen we ons hetzelfde, dan zit het misschien in onze natuur. Een kanttekening is wel op zijn plaats: de Himba cultuur en de Westerse cultuur mogen dan op het eerste gezicht erg verschillend lijken, maar er zijn ook grote overeenkomsten. Zo drijven we allemaal handel, koken we allemaal ons voedsel en versieren we allemaal ons lichaam met sieraden.

Op de afbeelding: twee Himbavrouwen drijven handel in een showdorp.

Kies het juiste geluidsfragment

Om te testen hoe goed we zijn in het herkennen van emotiegeluiden buiten onze eigen cultuur lieten de onderzoekers hun Westerse en Himba proefpersonen eerst in hun eigen taal een geluidsfragment horen waarin een emotionele situatie werd uitgelegd. Bijvoorbeeld: “Iemand wordt gekieteld door een kind en vindt dat heel grappig” of “Iemand ziet midden in de nacht een fel wit licht en is erg verrast.” Vervolgens kregen de proefpersonen twee geluidsfragmenten te horen waarin een emotie werd uitgedrukt. Eén van die fragmenten klopte met de situatie: bij “grappig” hoorde je iemand die lacht. Het andere fragment klopte juist niet. Aan de proefpersonen om de juiste aan te wijzen.

Dat lukte zowel de Himba als de Westerlingen het best als de emotiegeluiden afkomstig waren uit iemand van hun eigen cultuur. De zes basisemoties werden echter ook cross-cultureel heel goed herkend. Dat gold niet voor een paar andere emoties die Ekman en zijn collega’s hadden toegevoegd, zoals sensuele opwinding, succes en opluchting: die werden alleen herkend als ze van iemand van de eigen cultuur afkomstig waren. Dit bevestigde Ekmans oorspronkelijke theorie: dat de manier waarop we basisemoties uiten universeel is, maar andere emoties niet.

Gekietelde Himba lachen ook

Net als de gezichtsuitdrukkingen die bij de basisemoties horen, is de manier waarop ze klinken fysiologisch bepaald, denken de onderzoekers. Dit betekent dat het erg afhankelijk is van de manier waarop onze lichamen in elkaar zitten. En aangezien alle mensen op aarde qua lichaamsbouw heel erg op elkaar lijken, lijken ze ook op elkaar in hun manier van emotioneel zijn. Buiten die basisemoties heeft de cultuur meer vat op de manier waarop je je emoties laat zien en horen. Desalniettemin: als je een lid van de Himbastam kietelt, moet ze lachen, op dezelfde manier als jij en ik.

Als je haar kietelt, lacht ze, net als jij en ik.

Lees ook:

• Wie is hier nu gek? De Himba’s over hun ervaringen met Groeten uit de Rimboe (Groeten uit de Rimboe vanuit het perspectief van de Himba’s, Kennislink)
• Lachen om die primitievelingen op tv (over ons beeld van ‘primitieve’ culturen, Kennislink)
• Olympische trots is universeel (over universele lichaamstaal, Kennislink)