Hersenonderzoekers denken dat alles wat je op een dag doet en het gemak waarmee dit gaat, het resultaat is van de balans tussen doelgerichte acties en je ‘automatische piloot’. Deze balans zorgt ervoor dat je gelukkig niet zo veel hoeft na te denken wanneer dingen hetzelfde blijven, maar dat je je wel kunt aanpassen als de omgeving verandert.
Gelukkig maar, want stel je voor dat je elke ochtend weer moest opzoeken waar de bus vertrekt. Maar soms lopen je hersenen een beetje achter de feiten aan: als het busschema verandert, overkomt het je vast nog wel eens dat je gedachteloos richting de oude halte loopt.
Witte stof is ‘hot’
De Wit en haar collega’s van de Universiteit van Amsterdam wilden weten hoe die balans tussen gewoontes en doelgerichte acties verschilt in gezonde mensen, en vooral: of je dat ook kan zien aan je hersenen. Ze gebruikten hiervoor een nieuwe techniek binnen de hersenwereld: DTI (Diffusion Tensor Imaging). Hiermee kijk je speciaal naar de verbíndingen tussen de hersengebieden, in plaats van naar de gebieden zelf. Neurobiologen noemen dit verbindende hersenweefsel ‘witte stof’. Omdat dit netwerk van witte stof bij iedereen net even iets anders aangelegd is, denken ze dat dit ten grondslag ligt aan verschillen tussen mensen: in karaktereigenschappen, maar bijvoorbeeld ook in hoe snel je dingen aanleert.
Universiteit van Amsterdam
Grijze en witte stof
Je hersenen bevatten miljarden zenuwcellen die op hersenscans te zien zijn als ‘grijze stof’ en ‘witte stof’. De grijze stof bestaat uit hersengebieden die aangeven wat er moet gebeuren. De witte stof vormt de ‘bedrading’: de verbindingen die deze hersengebieden met elkaar aangaan om opdrachten te versturen en te ontvangen. Uit de hersenscan hiernaast blijkt dat we veel witte stof in onze hersenen hebben.
Twee aparte hersenroutes
De Wit liet 23 studenten een aantal taakjes leren waarmee ze een beloning konden winnen. Vervolgens veranderden de onderzoekers de regels, en leidden de aangeleerde vaardigheden juist tot een straf. De proefpersonen moesten dus opeens schakelen tussen hun automatische piloot en de nieuwe spelregels. Daarna legde de Wit de studenten in de MRI-scanner en wat bleek? Iedereen heeft een route in de hersenen voor doelgericht én automatisch gedrag, maar welke route overheerst in jouw hersenen voorspelt hoe snel je bent met het leren van nieuwe spelregels.
De voorkeur voor een bepaalde route wordt al heel diep in je hersenen bepaald. Is jouw leergedrag heel flexibel? Dan heeft jouw brein een dikke verbinding aangelegd vanaf de nucleus caudatus, een gebiedje dat behoort tot de zogenoemde ‘basale kernen’ van het brein, naar de prefrontale cortex. Allebei gebiedjes waarvan we al wisten dat ze actief worden als er bewuste beslissingen gemaakt moeten worden.
Wanneer je echter lastig afkomt van oude gewoontes, wordt de route vanaf een andere plek in de basale kernen, het posterieure putamen, juist vaker gebruikt. Deze leidt het signaal naar de premotorische cortex. Dit deel van de cortex laat jou juist gedachteloos handelen.
De Wit: “Vroeger dachten we dat de hersenschors, of cortex, verantwoordelijk was voor alle bewuste, cognitieve functies en dat de diepere structuren alleen maar de basale dingen verwerkten, zoals bewegingen. Deze studie toont aan dat dit idee veel te simpel is! De beslissingen die diep in je brein gemaakt worden, zijn letterlijk onlosmakelijk verbonden met dát deel van de cortex dat uiteindelijk opdracht geeft tot jouw acties.”
Kun je er dan niets aan doen als je wat meer moeite hebt dan anderen om je aan veranderingen aan te passen? Nee, gelukkig niet. Neurowetenschappers denken dat je je hersenverbindingen kunt trainen. Met gedragstherapie kun je doelgericht gedrag leren versterken, en misschien wel zorgen dat deze hersenroute het op een gegeven moment overneemt van die van de automatische piloot.
Breintherapie
De Wit denkt dat dit heel handig kan zijn voor klinische doeleinden. Vaak is precies deze balans verstoord bij mensen met een obsessieve-compulsieve stoornis, of drugsverslaving. Al deze mensen beschikken namelijk niet over het vermogen hun gewoontes in de hand te houden; of het nou gaat over routines als 40 keer je handen wassen op een dag of compulsief drugsgebruik. Gelukkig hebben de meesten die therapie niet nodig. Zij weten namelijk toch iedere keer weer nieuw gedrag aan te leren, zoals de route naar de nieuwe bushalte of het bedienen van je smartphone.
Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door de Vici-beurs die namens NWO aan Richard Ridderinkhof is toegekend.
Bron:
- De Wit, Watson, Ridderinkhof e.a., Corticostriatal Connectivity Underlies Individual Differences in the Balance between Habitual and Goal-Directed Action Control, The Journal of Neuroscience (augustus 2012)
Zie ook:
- Taallerend brein is verrassend dynamisch (Kennislink)
- Synethesie komt door een ander brein (Kennislink)
- Computer toont hersenbedrading in 3D (Kennislink)
- Verbinding verbroken (Wetenschap24)