Wanneer ons gevraagd wordt aan eenzame mensen te denken, zien we al gauw oudere mensen zitten, achter de geraniums in het verzorgingstehuis. Of we denken aan verweduwde ouderen die nooit bezoek krijgen van hun kinderen en kleinkinderen. Onderzoek leert ons dat oudere mensen zowel nationaal als internationaal door de maatschappij als de meest eenzame groep worden gezien.
Maar eenzaamheid treft veel meer groepen. Bijvoorbeeld jongeren die net klaar zijn met hun studie, en gaan verhuizen naar een andere stad voor hun eerste echte baan, migranten die huis en haard verlaten hebben om zich in een ander land te vestigen, en kinderen die gepest worden op school. Maar eenzaamheid steekt ook wel eens de kop op na het verbreken van een relatie, het overlijden van een (groot-) ouder of zo zonder aanwijsbare reden.
Wat is eenzaamheid?
Eenzaamheid wordt door onderzoekers aan de VU omschreven als het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan bepaalde sociale relaties of aan de kwaliteit daarvan. Een andere definitie van eenzaamheid is dat er sprake is van een verschil tussen de gewenste (kwaliteit van) sociale relaties en de daadwerkelijk gerealiseerde sociale relaties.
Het gaat dus niet om een objectief gegeven, maar om een gevoel. Eenzaamheid is dan ook iets anders dan alleen zijn. Sommige mensen zijn graag alleen; zij hebben niet het gevoel eenzaam te zijn en dat zijn ze dan ook niet. Het kan ook voorkomen dat mensen met veel sociale contacten, zich tóch eenzaam voelen, omdat ze graag nog meer of nog betere vrienden zouden willen hebben.
In 1973 onderscheidde R.S. Weiss al twee vormen van eenzaamheid. Bij sociale eenzaamheid hebben mensen het gevoel dat ze te weinig sociale relaties hebben. Dit is een kwantitatief probleem. Emotionele eenzaamheid duidt op een kwalitatief probleem, namelijk het gevoel iemand te missen met wie je intieme dingen kan delen. Vaak gaat het hier om een liefdesrelatie, maar dat is niet altijd het geval.
Wat voor problemen brengt eenzaamheid met zich mee?
Eenzaamheid heeft ernstige gevolgen voor het individu en voor de maatschappij. Wetenschappelijk onderzoek toont keer op keer aan dat gevoelens van eenzaamheid zorgen voor een lagere kwaliteit van leven (zie bijvoorbeeld het onderzoek van Christina Victor en collega’s) en dat eenzaamheid verband houdt met psychische en somatische gezondheidsklachten, zoals angst, depressie, slaap problemen en hart- en vaatziekten (zie bijvoorbeeld West e.a. of Cacioppo e.a.). Eenzame mensen overlijden gemiddeld eerder. Voor het individu kan eenzaamheid dan ook een groot (gezondheids) probleem zijn.
Eenzaamheid is echter ook een maatschappelijk probleem, omdat eenzaamheid de sociale samenhang ondermijnt. De maatschappij wordt gevormd door menselijke interactie. Eenzame mensen hebben minder interactie, of de kwaliteit van de interactie is minder. Hierdoor hebben zij een minder goed sociaal netwerk. Mensen gebruiken hun sociaal netwerk bijvoorbeeld bij het zoeken van (vrijwilligers-) werk, maar zetten hun netwerk ook in wanneer zij behoefte hebben aan mantelzorg of oppas voor de kinderen. Eenzame mensen kunnen minder bijdragen aan de maatschappij omdat zij minder toegang hebben tot deze maatschappij.
Hoe groot is het probleem van eenzaamheid?
Onderzoek van professor Theo van Tilburg en professor Jenny Gierveld (Vrije Universiteit) toont aan dat ongeveer 30% van de Nederlandse bevolking gevoelens van eenzaamheid heeft. Een derde deel van deze mensen, dus één op de tien Nederlanders, is ernstig eenzaam. Deze percentages zijn constant over een dertigtal onderzoeken en een periode van een paar decennia. Internationaal blijken ongeveer dezelfde percentages te gelden.
Uit het onderzoek blijkt verder dat eenzaamheid onder alle leeftijden voor komt. Absoluut gezien is het aantal eenzamen in de leeftijd tussen de 30 en 60 jaar het grootst. Relatief is het aantal eenzamen in de leeftijd tussen de 15 en 24 jaar en 75+ het grootst. Oudere mensen tussen de 60 en 75 zijn dus zeker niet eenzamer dan anderen. Ouderen van boven de 75 jaar zijn wel vaker eenzaam. Dat komt door het wegvallen van naasten, zoals de partner, en door gezondheidsproblemen.
Ondanks het feit dat eenzaamheid niet vaker voorkomt onder oudere mensen, verdienen zij toch bijzondere aandacht. De gebeurtenissen die bij oudere mensen eenzaamheid veroorzaken zijn vaak ingrijpender en blijvender van aard dan bij jongere mensen. Het verlies van een partner is bijvoorbeeld makkelijker te compenseren op jonge leeftijd. De kans dat je nog iemand anders ontmoet is dan namelijk groter. Ook gezondheidsklachten als veroorzaker van eenzaamheid kunnen vaker overwonnen worden.
De eenzaamheidsschaal
De eenzaamheidsschaal is een veel gebruikt instrument om de mate van eenzaamheid in kaart te brengen, ontwikkeld door prof. dr. Jenny de Jong Gierveld. De schaal bestaat uit elf vragen, waarvan ongeveer de helft positief is geformuleerd en helft negatief. Mensen moeten bijvoorbeeld antwoord geven op de vraag in hoeverre ze een leegte om hen heen ervaren, of mensen missen bij wie ze met dagelijkse problemen terecht kunnen. Het woord eenzaamheid komt niet voor in de vragen om te voorkomen dat mensen onjuiste antwoorden geven. Het is namelijk nogal wat om toe te moeten geven dat je eenzaam bent.
Wat kunnen we doen?
De meeste eenzaamheidsgevoelens zijn gelukkig tijdelijk van aard. Mensen lossen deze eenzaamheid zelf op, bijvoorbeeld door nieuwe contacten te zoeken, oude contacten te herstellen, tijd te nemen om een gebeurtenis te verwerken of de verwachtingen over anderen bij te stellen. Voor anderen die wat hulp nodig hebben, organiseren het welzijnswerk en stichtingen zoals de Zonnebloem, het Rode Kruis en Humanitas een enorme hoeveelheid interventies om te helpen de eenzaamheid te bestrijden.
In hoeverre deze projecten succesvol zijn, is vaak onbekend. Wanneer er wel een effectiviteitmeting gedaan is, blijkt helaas vaak dat de eenzaamheid niet afneemt. Wel zijn er vaak positieve neveneffecten, zoals een vergroting van het sociaal netwerk of de kwaliteit van leven. Dat de eenzaamheid niet altijd afneemt, kan komen doordat de juiste doelgroep niet bereikt wordt of doordat de interventie onvoldoende aansluit bij het type eenzaamheid. Eenzaamheid is vaak een complex probleem, waardoor complexe interventies nodig zijn. Natuurlijk zijn er uitzonderingen; onderzoek wijst uit dat sommige interventies wel degelijk werken.
Eenzaamheid kan op drie manieren bestreden worden. Ter herinnering, eenzame mensen hebben minder of minder goede sociale relaties dan ze graag zouden willen hebben. Om eenzaamheid te bestrijden moeten dus of de daadwerkelijke relaties verbeterd of aangevuld worden, of de verwachtingen moeten naar beneden bijgesteld worden. Een derde manier van eenzaamheid bestrijden noemen we cognitieve trucage. Hierbij wordt iemand afgeleid van het probleem, waardoor de eenzaamheid minder prioriteit krijgt.
Uit onderzoek blijkt echter dat veel professionele interventies zich enkel richten op het leggen van nieuwe contacten. Het bijstellen van de verwachtingen en afleiding bieden wordt zelden gebruikt. Het leggen van nieuwe contacten is soms helemaal geen goede oplossing. Denk eens aan iemand die emotionele eenzaamheid ervaart omdat zijn partner overleden is. Die help je niet verder door hem een dagje mee uit te nemen met andere eenzame mensen.
Eenzaamheid: uniek, maar te bestrijden
Eenzaamheid is een subjectief begrip. Het is een unieke individuele ervaring voor iedereen en daarom lastig te bestrijden. Gelukkig vinden de meeste mensen een manier om van hun eenzaamheid af te komen, soms met hulp en soms zonder. Voor mensen die structureel eenzaam zijn, is dit een grote beperking in hun leven. Eenzame mensen moeten in staat worden gesteld om weer hun steentje bij te dragen aan de maatschappij.
Onderzoek naar eenzaamheid en de werking van eenzaamheidsbestrijding gebeurt door onderzoekers aan de Vrije Universiteit, het NIDI (Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut) en LASA (Longitudinal Aging Study Amsterdam).
Verder lezen:
- Cacioppo e.a. Loneliness and health: Potential mechanisms (2000)
- Theo van Tilburg en Jenny de Jong Gierveld (redactie) Zicht op eenzaamheid: Achtergronden, oorzaken en aanpak (2007) (meer informatie over eenzaamheid, demografie en aanpak van eenzaamheid)
- Victor, e.a. 2000: Being alone in later life: Loneliness, social isolation and living alone. (2000)
- West, e.a. The effects of loneliness: A review of the literature (1986)
Zie ook:
- Over de onvermoede kanten van vergrijzing (GewoonBijzonder op Kennislink)
- Ouderen zijn geen eenzame televisieverslaafden (Kennislink)
- Emotionele steun in plaats van eenzaamheid (VU op Kennislink)
- We horen er allemaal niet bij (RUN op Kennislink)
- Eenzaamheid te lijf met een vriendschapscursus (RUN op Kennislink)
- Sociaal isolement vraagt om nieuw beleid (UU op Kennislink)
Drs. Eric Schoenmakers is promovendus aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam en drs. Noëlle Sant is medewerker kennistransfer LASA (VU /VUmc Amsterdam).