Het Japanse verzekeringsconcern Yasuda kocht in 1987 voor tachtig miljoen dollar één van de ‘Zonnebloemen’ van Van Gogh. Maar de laatste jaren vragen kunsthistorici zich af of het wel een echte Van Gogh is. Heeft Yasuda tachtig miljoen dollar betaald voor een namaakschilderij? Kunsthistorici zijn het hierover niet met elkaar eens. Een computer die een eenduidig antwoord kan geven, zou dit probleem kunnen oplossen. Eric Postma, hoogleraar Kunstmatige Intelligentie in Tilburg, is met enkele onderzoekers op zoek gegaan naar een manier om de computer te leren een schilderij te analyseren.
Met zijn onderzoeksgroep probeert Postma de computer te leren afbeeldingen te herkennen. Dat kan handig zijn voor het opsporen van criminelen, maar ook om zoekmachines zoals Google te verbeteren. Iedereen die wel eens met Google plaatjes zoekt, weet dat Google vaak plaatjes vindt die niets met de zoekterm te maken hebben. “Dat komt doordat Google de ingetypte zoektermen vergelijkt met de tekstuele beschrijvingen van afbeeldingen”, legt Postma uit. “Als een computer zelf kan zien wat er op het plaatje staat, zal hij veel betere resultaten geven, en zelfs dingen op een foto vinden die niet in de tekst genoemd worden.”
In 1999 waren Postma en zijn collega’s op zoek naar afbeeldingen om een nieuwe herkenningsmethode te testen. Geïnspireerd door een schilderijententoonstelling besloten ze een serie reproducties van bekende schilders te gebruiken. Ze vertelden de computer welke artiest een schilderij had gemaakt. Met behulp van die schilderijen ging de computer zelf op zoek naar kenmerken van een schilder. Daarna lieten ze de computer bij een nieuw schilderij de juiste artiest zoeken. “De resultaten waren verbluffend”, glundert Postma. “De computer had het in 95% van de gevallen goed.”
Dat de wereld op zo’n computer zat te wachten, bleek toen Postma in 2001 een nieuw project startte om deze analysetechniek te verfijnen. “We hadden nog helemaal niets gedaan toen we al op de voorpagina van de kunstbijlage van de New York Times stonden”, lacht hij.
Voor het nieuwe project digitaliseerden Postma en zijn groep ruim 200 schilderijen van Van Gogh en enkele reproducties. Ze wilden de computer leren de namaakschilderijen van een echte Van Gogh te onderscheiden. Dat zou discussies zoals die over het Yasudaschilderij kunnen oplossen.
“Het werk van een kunsthistoricus is moeilijk na te doen in een computer”, legt Postma uit. “De kunstexpert heeft ervaring met andere schilderijen, en let op veel dingen tegelijk. Bovendien werkt de waarneming in onze hersenen heel ingewikkeld. Dat moeten we in de computer proberen na te doen.”
Uit een Amerikaans onderzoek naar de werking van onze hersenen blijkt dat onze hersenen niet letten op vormen. We kijken vooral naar de dikte en richting van lijnen in een afbeelding. We letten er dus op of lijnen horizontaal, verticaal of diagonaal zijn en hoe vaak er een overgang van licht naar donker is.
Vanuit de kunstwereld is bekend dat elke schilder een andere manier heeft om penseelstreken op het doek te zetten. De één gebruikt veel dikke, horizontale lijnen, terwijl de andere schilder juist met dunne lijntjes schildert in diagonale lijnen.
De kennis over de werking van de hersenen en de kenmerken van een schilder paste Postma toe bij het ontwikkelen van zijn programma. Postma leerde de computer om een schilderij in kleine stukjes op te delen. Elke vierkante centimeter krijgt een eigen getal, afhankelijk van de richting en dikte van de lijnen in dat stukje. Zo wordt het hele schilderij omgezet in getallen. De computer maakt daarvan een grafiek. En wat blijkt? De grafieken van schilderijen van Van Gogh hebben allemaal een piek. Postma laat een serie resultaten zien. “Kijk”, wijst hij. “Deze grafiek is veel platter dan de andere; dit is dus de reproductie.”
Hoewel Postma zijn doel dus bereikt lijkt te hebben, is het project nog niet klaar. “Het is nog lang niet nauwkeurig genoeg. We moeten de techniek nog verfijnen. Bovendien werkt het nu alleen voor Van Gogh. Iedere schilder heeft zijn eigen kenmerken, en moet dus op een eigen manier herkend worden.” Tot nu toe is er nog weinig onderzoek gedaan naar andere schilders. Postma zou dat wel graag willen. “Maar”, verzucht hij spijtig, “er zijn niet genoeg digitale schilderijen beschikbaar van andere schilders; en daar is moeilijk aan te komen.”
De computer zal de kunsthistorici voorlopig nog niet vervangen. Dat is ook niet wenselijk, vindt Postma. “Kennis is niet gemakkelijk in regeltjes te vangen. Maar de computer kan wel een handig hulpmiddel zijn.” Bovendien zijn veel kunstkenners erg sceptisch. “Er is nog teveel computerangst bij kunsthistorici”, zegt Postma. “Het duurt lang voor de computer echt doorbreekt als hulpmiddel. Dat geeft ook niet. Het bewustzijn moet langzaam groeien.”
Zie ook
- Valse Van Goghs herkend (Kennislinkartikel)
- Verstopt onder de verf (Kennislinkartikel van TU Delta)
- Beschoten schilderij geeft pigmenten prijs (Kennislinkartikel van NWO)
- Kunst en wetenschap (Kennislinkdossier)
- Kijken op z’n Westers en op z’n Japans (Kennislinkartikel)