Alle onduidelijkheid wegnemen doet het nu verschenen rapport niet, geeft dr. Ed Pennings onmiddellijk toe. ‘Combined use of alcohol and other psychotropic drugs’ is een literatuurstudie die toxicologen van het LUMC hebben verricht in opdracht van een drietal instanties die actief zijn in de drugsvoorlichting en -preventie. Het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ), de Brijderstichting en Jellinek Preventie wilden nu wel eens weten wat er waar was van de adviezen die ze aan drugsgebruikers geven. Hoe slecht is het combineren van alcohol met drugs als cocaïne, cannabis en ecstasy?
Pennings: “Combinatiegebruik wordt standaard afgeraden, maar komt in de praktijk toch veel voor. De combinatie cocaïne-alcohol is bijvoorbeeld heel populair. Wilden hulpverleners echter feitelijke informatie geven over de gevolgen van het snuiven van cocaïne na alcoholgebruik, dan bleek dat hun kennis tekort schoot. Vandaar de opdracht aan ons om uit te zoeken wat er aan wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar combinatie-effecten van alcohol met andere drugs.”
Opvallende overeenkomsten
Bij de Leidse toxicologen was het vooral tijdelijk medewerker Arthur Leccese die de internationale onderzoeksliteratuur naspeurde. Gekoppeld aan dat literatuuronderzoek vond ook een beperkt veldonderzoek plaats, vertelt Pennings. Amsterdamse onderzoekers interviewden 25 druggebruikers die regelmatig alcohol met andere middelen combineren. “De resultaten van dit veldonderzoek kwamen opvallend goed overeen met hetgeen we in de literatuur vonden”, zegt de toxicoloog hierover. Hij plaatst er wel een kanttekening bij: in het veldonderzoek zijn geen ex-combigebruikers ondervraagd. “Je krijgt daardoor een vertekend beeld. Nu weten we wel welke drijfveren de combigebruikers hebben om verschillende drugs tegelijk te gebruiken, maar achter eventuele redenen om daar juist van af te zien kom je op deze manier niet.”
De redenen om twee of meer roesopwekkende middelen tegelijk te gebruiken lijken te verschillen per middel en per gebruiker, vertelt Pennings. “Een deel van de gebruikers combineert om met het ene middel de ongewenste bijeffecten van het andere middel tegen te gaan. Dat vind ik nogal ongewenst gebruik. Je kunt het vergelijken met een arts die een middel voorschrijft en daarbij iets tegen de bijwerkingen geeft. Als dat nodig is moet je eerst goed nadenken of je dat eerste middel eigenlijk wel wilt gebruiken. Een ander deel van de gebruikers weet wél vrij goed hoe ze ermee moeten omgaan.”
Agressie voornamelijk door alcohol
De belangstelling van de onderzoekers ging uit naar verschillende aspecten van het drugsgebruik: de gezondheidseffecten uiteraard, maar ook naar het effect van combinaties op het gevoel van de gebruiker, op agressief gedrag en op de rijvaardigheid. Niet alle combinaties werden onder de loep genomen, zegt Pennings. “Het ging alleen om combinaties van alcohol met cannabis, met tabak en met stimulerende middelen als cocaïne en XTC. Opiaten zoals heroïne hebben we niet in het onderzoek meegenomen, omdat de kennis daarover niet zo nodig is bij de voorlichtingsboodschap. Het draaide hier vooral om de typische uitgaansdrugs.”
Vooral de conclusie dat het voornamelijk aan alcohol te wijten is dat gebruikers zich agressief kunnen gedragen, werd door de media opgepikt. Pennings vindt dat zelf ook één van de voornaamste conclusies van het onderzoek: “Alcohol verlaagt de drempel voor geweld. Dat is niet bij iedereen zo; het heeft veel met je karakter te maken. Mensen die al op het randje van onaangepast gedrag zitten, kunnen daar na een flinke slok overheen gaan. Een combinatie met cocaïne, en waarschijnlijk ook combinaties met andere stimulerende middelen, maakt het nog een slagje gevaarlijker omdat die middelen je laten doorgaan. Dan blijf je maar slaan. Marihuana lijkt daarentegen juist een kalmerend effect te hebben; bij geweld en ongelukken is er in elk geval weinig sprake van cannabisgebruik.” Uit het rapport blijkt dat niet; dat stelt dat cannabis geen invloed heeft op de door alcohol veroorzaakte agressiviteit, maar dat het wel de opname van alcohol in het bloed vertraagt.
Commentatoren in kranten opperden dat het kalmerende effect van marihuana een verklaring zou kunnen zijn voor het vrijwel uitblijven van voetbalrellen in Nederland, terwijl de ‘fans’ in België flink tekeergingen. In Nederland is cannabis gemakkelijk te verkrijgen en werd bovendien minder sterk bier geschonken. Ook dat zou de agressie hebben helpen beteugelen. Pennings: “Ik denk dat dat waar is. Cannabis maakt je wat sloom en dat vermindert natuurlijk de kans op gewelddadig gedrag.”
Effecten bij elkaar optellen
Amerikaans onderzoek toonde een sterke relatie tussen cocaïne en geweld, hoewel het verband minder duidelijk was dan dat tussen alcoholgebruik en geweld. Bij een combinatie van cocaïne met alcohol zijn die effecten bij elkaar op te tellen. Het dreigen met geweld en het aantal agressieve gedachten nam zelfs meer toe als er cocaïne bij de drank werd gebruikt dan je bij een simpele optelling van de effecten zou verwachten.
Uiteraard zitten ook aan die onderzoeksresultaten wel wat haken en ogen. Zou het bijvoorbeeld niet zo kunnen zijn dat gewelddadige types eerder geneigd zijn cocaïne te gebruiken dan rustige drinkers? Pennings: “Dat is een goede vraag, waar ik helaas geen wetenschappelijk verantwoord antwoord op kan geven. Ik denk dat het wel zo is. Het gebruik van cocaïne komt meer voor onder impulsieve types. We weten trouwens wel dat zowel cocaïne als amfetaminen – waar we ecstasy ook toe rekenen – in aanvulling op de alcoholconsumptie het subjectieve gevoel van welbevinden meer versterkt dan de middelen afzonderlijk. Dus: het voelt blijkbaar erg lekker, en waarschijnlijk verklaart dat de populariteit.”
Voor de gezondheid is cocaïne- of amfetaminegebruik net als drankmisbruik een slechte zaak. Al deze middelen verhogen de hartslag. Worden ze samen gebruikt, dan kunnen de effecten opgeteld worden. Experimenten wijzen ook uit dat het gevoel van dronkenschap door cocaïne en amfetaminen getemperd wordt, waardoor het risico bestaat dat de gebruiker veel meer drinkt dan goed voor hem is. Het lijkt erop dat de volgorde van inname daarbij belangrijk is: eerst drinken en dan cocaïne gebruiken vermindert het gevoel van dronkenschap, terwijl dat in de omgekeerde volgorde niet werd gevonden.
Vermindering van rijvaardigheid
Opmerkelijk is wel dat cocaïne de negatieve effecten van alcoholconsumptie op de coördinatie en het leren tegengaat. Pennings: “Cocaïne maakt je scherper van geest. Waarschijnlijk is dat de reden voor de populariteit van de combinatie; mensen willen de negatieve effecten van het drinken tegengaan. Cocaïne kan de vermindering van de rijvaardigheid door alcoholgebruik afzwakken, maar niet zodanig dat je veilig rijdt. Ik wil er geen propaganda voor maken, want beide middelen passen niet in het verkeer.”
Cocaïne kan de rijvaardigheid van een beschonken bestuurder dus verbeteren? “Ja, het maakt je scherper. Als ik moest kiezen tussen een ritje met een chauffeur met slaapgebrek en een paar glaasjes op die verder niets gebruikt heeft en dezelfde chauffeur onder invloed van cocaïne, dan kies ik voor de laatste. Maar nog liever heb ik natuurlijk een uitgeslapen en nuchter persoon achter het stuur.”
En hoe zit het met de invloed van cannabis op de rijvaardigheid? Pennings vertelt dat het daarmee niet zo eenvoudig ligt. Sommige effecten van alcohol lijken er wat door afgezwakt te worden, maar op andere heeft THC, de werkzame stof in cannabisproducten, een vergelijkbare en waarschijnlijk op te tellen werking. “Globaal kun je zeggen dat cannabisgebruik de rijvaardigheid niet slechter maakt als die al door alcohol is aangetast. Eigenlijk is dat te kort door de bocht, want dat zeg ik op basis van een studie naar oogbewegingen en dat zegt natuurlijk niet alles. Zeker is wel dat alcohol het belangrijkste effect heeft op de rijvaardigheid. Maar een collega van me vindt juist de combinatie heel gevaarlijk, omdat ook cannabis volgens hem je inzicht in complexe situaties sterk vermindert, iets wat bij alcohol ook al het geval is. Degelijke studies op dat gebied hebben we echter niet gevonden.”
De combinatie van cannabis en alcohol lijkt overigens een stuk minder populair dan gelijktijdig gebruik van alcohol en cocaïne, maar feitelijk is daar bijzonder weinig over bekend. Pennings: “Iedereen die er enige ervaring in heeft weet wel dat het gelijktijdig consumeren van alcohol en cannabis een grote kans op misselijkheid geeft, maar gek genoeg hebben we geen onderzoeksresultaten gevonden die dat bevestigen.” Een Amerikaans onderzoek toonde wel aan dat proefpersonen die onbeperkte hoeveelheden alcohol en marihuana kregen aangeboden een voorkeur voor blowen aan de dag legden en veel minder gingen drinken dan in een situatie waarin ze alleen alcohol kregen voorgeschoteld. Echter, met een vergelijking met de Nederlandse situatie moeten we voorzichtig zijn, vindt Pennings: “Het zou kunnen dat de voorkeur zo sterk uitging naar cannabis doordat de proefpersonen er in het dagelijks leven maar moeilijk aan konden komen. De verkoop ervan wordt in de Verenigde Staten niet gedoogd, zoals hier wel het geval is.”
Roken en drinken
Ook de legale drug nicotine werd in het onderzoek meegenomen. Wat velen waarschijnlijk al vermoedden werd inderdaad in de literatuur gevonden: het drinken van alcohol leidt tot een toename in de intensiteit en de duur van het roken. Ook nicotine jaagt de hartslag omhoog, een effect dat moet worden opgeteld bij de versnelde hartslag die het drinken al tot gevolg had. Omdat drinken blijkbaar de zin in roken doet toenemen, doet iemand die stopt met roken er goed aan ook te stoppen met drinken, zegt de toxicoloog. Dat zegt hij niet alleen op basis van literatuuronderzoek, maar vooral vanwege zijn eigen ervaring: “Het heeft me vier stoppogingen gekost om van het roken af te komen. Pas de laatste keer, toen ik ook een tijdlang stopte met alcohol drinken, had ik blijvend succes.”
Pennings vraagt nog speciale aandacht voor een andere combinatie: die van alcohol met gamma-hydroxy-boterzuur (GHB, ook bekend als ‘olifantendrug’ omdat je er bij voldoende hoge dosering zelfs een olifant mee onder narcose kunt krijgen). “Die combinatie is bijzonder gevaarlijk. Met GHB streeft de gebruiker een toestand tussen slapen en waken na, maar gebruikers kunnen soms in een coma belanden. Alcohol versterkt dat risico aanzienlijk. De combinatie heeft zelfs al tot overlijden geleid. Daar moet je dus echt mee uitkijken.” Hij merkt er nog bij op dat het wrang is dat zowel alcohol als GHB gemakkelijk verkrijgbaar zijn. Goede voorlichting is dus van groot belang. De opdrachtgevers van de studie voeren inmiddels een voorlichtingscampagne die de bevindingen onder de aandacht van het uitgaanspubliek moeten brengen.
Het belangrijkste dat uit de studie naar voren komt, vindt Pennings toch de schadelijkheid van alcohol. “Ik ben daar echt een beetje van geschrokken. Als je ziet wat drankgebruik allemaal kan aanrichten, dan ga je het vreemd vinden dat deze drug voor iedereen zo gemakkelijk verkrijgbaar is en ook zo veel wordt geconsumeerd. Dat zal niet gemakkelijk te veranderen zijn.”