Het is een rare wereld. Waar politici ons meestal gouden bergen beloven, hebben ze in deze verkiezingsstrijd juist hun uiterste best gedaan om ons ervan te overtuigen dat ze heel goed de hand op de knip weten te houden. Sommige partijen, zoals D66 en GroenLinks, profileren zich zelfs als echte hervormingspartijen, als partijen die moedig en kordaat door de zure appel van bezuinigingen en hervormingen heen weten te bijten.
Met dank aan de crisis
In tijden van economische crisis veranderen de regels van het politieke spel, dat is duidelijk. Voor dr. Barbara Vis van de Vrije Universiteit komt dat niet als een verrassing. De politicologe doet al jaren onderzoek naar de omstandigheden waaronder regeringen bereid zijn impopulaire hervormingen door te voeren. Uit haar promotieonderzoek, waarin ze het hervormingsbeleid van meer dan 20 regeringen in 4 landen analyseerde, bleek al dat er een verslechterende economie aan te pas moet komen voordat regeringen durven te hervormen. Een crisis kan pas echt zoden aan de dijk zetten.
“Een economische crisis, zoals die nu plaatsvindt, is hét moment om verzorgingsstaathervormingen door te voeren,” zegt Barbara Vis. “Een economische crisis wordt wel gezien als een ‘window of opportunity’: ideeën die er al zijn maken op zo’n moment kans om in beleid te worden omgezet. Onder normale omstandigheden zouden die hervormingsplannen een te groot electoraal risico betekenen; ze doen immers te veel pijn bij de kiezer. Maar een crisis biedt de mogelijkheid om de kiezer ervan te overtuigen dat het zo niet langer kan.”
Onbetaalbaar
Want dat de moderne verzorgingsstaat dringend aan hervormingen toe is, staat vast. Ons sociale stelsel wordt te duur. De kosten van zorg, onderwijs, uitkeringen, pensioenen en AOW zijn torenhoog en zullen de komende jaren – onder andere dankzij de vergrijzing – flink stijgen. Eerder dit jaar kwam de commissie-Goudswaard bijvoorbeeld met een rapport waaruit bleek dat ons pensioenstelsel onbetaalbaar wordt en dat hervormingen noodzakelijk zijn.
Maar hoe hoog de nood ook is, politici kunnen niet zo maar ongestraft aan het pensioenstelsel morrelen. “Bestaande regelingen zijn stug, je komt er lastig van af, zo weten we vanuit de institutionele theorie” zegt Vis. “Mensen rekenen immers op hun pensioen, ze zijn ervan afhankelijk. Zonder een crisis die de regering kan aangrijpen om aanpassingen te verdedigen, zijn hervormingen ontzettend moeilijk.”
Te laat
Maar als een economische crisis hervormingen mogelijk maakt, waarom heeft het kabinet-Balkenende dan niet al veel eerder de bezem door de verzorgingsstaat gehaald? Op grond van de bestaande politicologische theorieën zou je dat immers verwachten. Volgens Barbara Vis is dit inderdaad een theoretisch raadsel. In plaats van te snoeien in de overheidsuitgaven, zijn regeringen aan het begin van de crisis juist méér gaan uitgeven. Politici hebben zich in werkelijkheid dus anders gedragen dan je op grond van de theorie zou verwachten.
Dit geldt niet alleen voor Nederland, maar ook voor Duitsland, Zweden, Denemarken, Groot-Brittannië en Amerika. Links, rechts, uitgebreide of beperkte verzorgingsstaat: alle overheden zijn zich meer met de economie en het welzijn van zijn burgers gaan bemoeien. Zelfs landen die normaal gesproken een terughoudende overheid kennen, zoals de VS en Groot-Brittannië, zijn met een crisispakket van renteverlaging, investeringen en steun voor banken gekomen.
Publieke opinie houdt hervormingen tegen
Uit onderzoek blijkt dat hoe royaler de verzorgingsstaat is, hoe groter de steun onder de bevolking. Volgens de Deense onderzoeker Larsen heeft dat onder andere te maken met het aantal mensen dat profiteert van de sociale voorzieningen – hoe groter de groep die aanspraak kan maken op regelingen, hoe groter de kans dat je daar zelf ook onder valt, en hoe meer je ze steunt. In de VS bijvoorbeeld – nauwelijks een verzorgingsstaat – hebben alleen de allerarmsten profijt van overheidssteun; mensen lopen er niet warm om ‘losers’ te helpen. Maar in Zweden, waar iedereen profijt heeft van door de staat gefinancierde kinderopvang, zorgverlof, studiefinanciering en werkloosheids-uitkeringen, is men juist heel erg gehecht aan de verzorgingsstaat.
Hoe kan dit onverwachte gedrag worden verklaard? Volgens Barbara Vis, die hier samen met haar collega-politicologen Kees van Kersbergen en Tom Hylands een paper over schreef, speelt de publieke opinie daarbij een hele belangrijke rol. Onder de bevolking is er vandaag de dag veel steun voor de verzorgingsstaat. In het verleden is dat wel anders geweest: tijdens de crisisjaren van de jaren tachtig vonden veel burgers dat de overheid met geld smeet en dat er wel mocht worden bezuinigd op uitkeringen en andere sociale voorzieningen. “Bij deze crisis zien we een andere houding,” zegt Vis. “Niet de verkwistende overheid, maar de financiële markt wordt verantwoordelijk gehouden voor de crisis. Een sterke, regulerende overheid wordt als oplossing, niet als oorzaak van het probleem gezien. Vooralsnog lijken de overheids-maatregelen ook te werken, wat de steun weer vergroot. Er is hier sprake van een versterkend effect.”
Dat de schuld wordt neergelegd bij de hebzucht van bankiers en beursspeculanten, heeft ook gevolgen voor de manier waarop we naar de slachtoffers van de crisis kijken. Vis: “Voorheen werd er vaak gedacht dat mensen met een uitkering maar wat op de bank hangen, te lui om echt naar werk te zoeken. Vooral in het VK en in de VS is dit een veelvoorkomende gedachte. Maar als gevolg van de crisis groeit het besef dat iedereen zijn baan kwijt kan raken. Het idee dat we allemaal het risico lopen om bij de overheid om hulp te moeten vragen en dat we daar dus niks aan kunnen doen, maakt de steun voor de verzorgingsstaat ook groter.”
Verkiezingscampagne als waarschuwing
De steun voor onze sociale zekerheden en voorzieningen wordt zo groter en groter, maar de schatkist raakt leger en leger. Een lastig parket voor het volgend kabinet, welke kleur ze ook krijgt. Wat dat betreft is de afgelopen verkiezingscampagne een zegen: de kiezer heeft kunnen wennen aan het idee dat we niet onder hervormingen uit komen. We weten wat ons te wachten staat. Welke hervormingsweg precies zal worden ingeslagen, hebben we zelf in de hand. Door middel van een rood potlood.
Dr. Barbara Vis is vergelijkend politicologe aan de Vrije Universiteit, waar ze bij Afdeling Politicologie onderzoek doet naar hervormingen van de verzorgingsstaat.
Lees ook:
- Zwaar weer? Hervorming op komst… (over Vis’ proefschrift, Kennislink)
- Bos I: een hervormingskabinet? (artikel van Vis over omstandigheden waaronder regeringen hervormen, Kennislink)
- Verdwijnt de welvaartsstaat? (artikel van Vis over de theorie achter verzorgingsstaathervormingen, Kennislink)
- Armen: lui of meelijwekkend? (over de publieke opinie rondom armoede, Kennislink)
- Meer over verkiezingen op Kennislink
- Meer over de kredietcrisis op Kennislink
Filmpje over één van de meest controversiële hervormingen van de afgelopen tijd: de verhoging van de AOW leeftijd. Door middel van dit soort infographics probeert de overheid ons ervan te overtuigen dat hervormingen echt nodig zijn.