De geschiedenis van de anesthesie draait om bewijs, om getuigenissen of, in de taal van de pioniers op dit gebied, evidence. Dat was lang voordat de term evidence based een bepaalde welomschreven betekenis zou krijgen in de medische wetenschap. Midden negentiende eeuw pasten artsen, tandartsen en chemici die zich met anesthesie bezighielden, nog in het rijtje hypnotiseurs en magnetiseurs. Bedrog kwam veel voor in deze kringen. Bij de eerste operaties onder anesthesie moesten dan ook getuigen aanwezig zijn, liefst deskundigen of hooggeplaatsten.
Een patiënt dronken voeren en de operatie zo snel mogelijk uitvoeren: veel meer kon een chirurg tot het begin van de negentiende eeuw niet doen voor zijn patiënt. Ook de tandarts deed zijn pijnlijke ingrepen bij mensen die alles konden voelen. In de jaren rond 1800 experimenteerden chemici met allerlei gassen en medicijnen in gasvorm. De Britse chemicus en dichter Humphrey Davy publiceerde in 1800 een boek over lachgas, waarin hij alle toen bekende eigenschappen beschreef. Het had voor de hand gelegen om te experimenteren met klinische toepassingen, maar Davy had andere interesses en zette zijn onderzoek niet voort. Intussen kreeg lachgas enige bekendheid omdat mensen er vrolijk van werden. Amerikaanse chemici organiseerden lachgasfeesten en demonstraties met vrijwilligers die al hun remmingen lieten varen.
Op zo’n lachgasvoorstelling in 1844 maakte de tandarts Horace Wells voor het eerst kennis met de anesthetische eigenschappen van het gas. Een jonge man naast hem had het ingeademd en zijn been bezeerd bij het van het podium klimmen. Hij vertelde Wells dat het geen pijn deed. De volgende dag liet de tandarts bij zichzelf een kies trekken nadat hij lachgas had ingeademd. Het bleek te werken en op aandringen van een leerling, William Thomas Green Morton, gaf Wells een demonstratie in het anatomisch theater in Boston. Hij zou een kies gaan trekken, maar gebruikte veel te weinig lachgas. De jonge patiënt schreeuwde het uit en Wells moest de zaal onder boegeroep verlaten. Hij gaf echter niet op en bleef lachgas gebruiken bij zijn tandheelkundige ingrepen. De patiënten waren tevreden maar erkenning bleef uit.
Morton hoorde intussen van Charles Jackson, hoogleraar in Harvard, over de verdovende eigenschappen van ether. Die stof was al in de dertiende eeuw ontdekt door een Spaanse alchemist, maar weer in vergetelheid geraakt. Morton en Jackson besloten de samenstelling van ether niet openbaar te maken. Ze mengden er een aromatische stof door en noemden het mengsel Letheon. Morton wist de interesse te wekken van dezelfde arts, John Warren, die twee jaar eerder aan de mislukte demonstratie van Wells had meegewerkt. Er volgde weer een demonstratie in het anatomisch theater: de patiënt werd verdoofd met Letheon, met behulp van een door Morton ontwikkeld inhaleerapparaat en de chirurg sneed een grote tumor uit de arm van de patiënt. Het was een groot succes maar Warren en de chirurg waren zeer ontstemd toen ze hoorden dat Morton en Jackson patent op de stof hadden aangevraagd. Na enig geharrewar werden de beide heren gedwongen te onthullen dat ether de werkzame stof van Letheon was.
Aan de ontdekking van de anesthesie viel ook nog op een andere manier geld te verdienen. Het Amerikaanse Congres had een prijs uitgeloofd voor de ontdekker en debatteerde jarenlang over de vraag wie dat was. Jackson, Morton en Wells claimden alledrie die eer. Er meldde zich ook nog een arts uit Jefferson in Georgia, Crawford Long. Hij wist al in 1842 dat ether even goed werkte als lachgas en zo raakten in zijn omgeving etherfeesten in de mode. In datzelfde jaar opereerde hij iemand aan cystes in de nek en amputeerde hij de teen van een jongetje, alles onder verdoving met ether en met succes. Long had alleen toevallige plaatsgenoten, geen artsen, studenten of notabelen als getuigen en hij publiceerde zijn bevindingen pas in 1849. Het is heel goed mogelijk dat zowel Jackson als Morton, die in 1842 het plaatsje Jefferson bezochten, daar hoorden van Longs experimenten met ether.
Long maakte geen werk van zijn claim, maar Wells werd zwaar getroffen door de machinaties van Morton en Jackson. Hij experimenteerde wel verder en stapte van ether over op chloroform. Daarbij verwondde hij, zelf zwaar onder invloed, een patiënt en werd gevangen gezet. Hij mocht een mes en een fles chloroform meenemen in zijn cel en sneed nog dezelfde nacht, weer half bedwelmd, zijn pols door. Ook met Morton en Jackson liep het slecht af. Morton stierf na eindeloos procederen totaal berooid op vrij jonge leeftijd en Jackson werd krankzinnig. In hoeverre dat kwam door het voortdurende contact met anesthetische stoffen zullen we wel nooit weten. De discussie over de ontdekker van de anesthesie ging in de twintigste eeuw nog door: er waren voorstanders van Wells, van Morton en van Long.
Het gebruik van ether en chloroform verbreidde zich razendsnel over de wereld en anesthesie werd een specialisme. Koningin Victoria kreeg chloroform bij haar achtste bevalling en doorbrak zo het taboe op pijnbestrijding bij bevallingen. De intubatie werd uitgevonden en tandartsen ontdekten cocaïne als stof voor plaatselijke verdoving. Het spreekt nu allemaal vanzelf. Maar als één medische ontdekking bloed, zweet en tranen heeft gekost, dan is het wel de anesthesie.