In Nederland worden per jaar meer dan 50.000 volwassenen veroordeeld tot een gevangenisstraf. Hoe gaat het met hen wanneer ze de gevangenis hebben verlaten en welke rol speelt celstraf in hun leven? Onderzoek van het NSCR richtte zich op de mogelijke gevolgen van gevangenisstraf op de huwelijksrelaties van ex-gedetineerden.
Gevangenisstraf: Nederland in Europese top-5
Gevangenisstraf is de zwaarste straf die we in Nederland kennen. Sinds 1975 is het aantal personen dat in de gevangenis zit gestegen van 35 per 100.000 naar rond de 130 per 100.000. Nederland behoort hiermee tot de top-5 van Europese landen met de meeste gevangenisgestraften per hoofd van de bevolking. Ondanks het feit dat de rechter steeds vaker gevangenisstraf oplegt, is er maar weinig bekend over de gevolgen van gevangenisstraf voor het leven van de ex-gedetineerde. Dat komt niet omdat dit nooit aan ex-gedetineerden is gevraagd, maar vooral omdat het ontbreekt aan goed vergelijkingsmateriaal.
Zwaarste straf voor de zwaarste daders
Gevangenisstraf is de zwaarste straf en wordt ook opgelegd voor de zwaarste feiten en aan de ‘zwaarste’ daders. Gevangenisgestraften verschillen dan ook van daders die bijvoorbeeld een boete krijgen opgelegd. Gevangenisgestraften zijn doorgaans ouder, pleegden ernstiger delicten en hebben vaak al een langer strafblad. Juist omdat er belangrijke verschillen bestaan tussen gevangenis- en anders gestraften, is het moeilijk om beide groepen te vergelijken. Om iets te kunnen zeggen over het ‘effect’ van gevangenisstraf is een simpele vergelijking van gevangenis- en anders gestraften niet voldoende. Er kan dan immers niet met zekerheid worden gezegd of dat de gevonden verschillen zijn veroorzaakt door de gevangenisstraf, of dat deze verschillen al op voorhand bestonden. Voor een oude moordenaar is het misschien sowieso wel moeilijker om een vrouw te vinden dan een jonge witte-boordencrimineel die er met een boete vanaf komt.
Liefst een experiment
Om het effect van gevangenisstraf te kunnen onderzoeken zou eigenlijk een experiment moeten worden uitgevoerd, zoals bijvoorbeeld gebeurt om de werking van een nieuw medicijn te testen. Bij een experiment wordt een groep mensen verdeeld in een experimentele groep en een controlegroep. De experimentele groep krijgt het nieuwe medicijn en de controlegroep krijgt een placebo of helemaal geen medicijn. Wie in de experimentele groep en wie in de controle groep terecht komt, wordt door toeval (bijvoorbeeld door lootjes te trekken) bepaald. Hierdoor heeft iedereen evenveel kans om in de experimentele groep te komen en verschillen de experimentele groep en de controle groep van te voren niet van elkaar. Vervolgens krijgt alleen de experimentele groep het medicijn. Als na verloop van tijd de groepen nogmaals met elkaar worden vergeleken en er wel verschillen worden gevonden, dan is dit verschil het ‘effect’ van het medicijn.
Niet experimenteren met gevangenisstraf
Een experiment uitvoeren om het effect van gevangenisstraf te meten zou betekenen dat we op basis van toeval aan sommige veroordeelde daders een gevangenisstraf zouden moeten opleggen (het medicijn) en aan anderen een alternatieve straf (een werkstraf of een boete – de placebo). Dit zou betekenen dat een alternatieve straf zou worden opgelegd aan personen waarvan de rechter vindt dat zij gevangenisstraf verdienen (bijvoorbeeld vanwege de ernst van de door hen gepleegde feiten), maar ook dat gevangenisstraf zou moeten worden opgelegd in gevallen waarin de rechter vindt dat volstaan kan worden met een alternatieve straf. Dit is eigenlijk geen optie. Niet alleen rechters, maar ook veroordeelden zelf zullen er immers problemen mee hebben als ze ‘toevallig’ gevangenisstraf krijgen opgelegd. Zeker als het een langere gevangenisstraf betreft.
Een statistische truc
Omdat het uitvoeren van een echt experiment wanneer het om gevangenisstraf gaat problematisch is, is in dit onderzoek gebruik gemaakt van een statistische methode, propensity score matching, die de opzet van een experiment zo dicht mogelijk benadert. Bij deze methode wordt eerst bepaald welke kenmerken de kans op een gevangenisstraf verhogen. In dit onderzoek bleken dat onder andere: een lange criminele geschiedenis, een mannelijke dader en een veroordeling voor een geweldsdelict. Op basis van deze kenmerken krijgen daders een score toegewezen: hun propensity score. Bij elke dader die uiteindelijk gevangenis kreeg opgelegd (de experimentele groep), wordt een dader gezocht met dezelfde propensity score die uiteindelijk geen gevangenisstraf kreeg opgelegd (de controlegroep). Om vervolgens het effect van gevangenisstraf te meten wordt paarsgewijs het verschil in de uitkomstmaat tussen de experimentele en controlegroep vergeleken.
Het effect van gevangenisstraf op huwelijksrelaties
In dit onderzoek wilden we het effect meten van gevangenisstraf op de huwelijksrelaties van ex-gedetineerden. Daarom vergeleken we voor ongetrouwde daders de kans dat zij in de 5 jaar na hun straf gingen trouwen. Voor getrouwde daders vergeleken we de kans dat zij in de 5 jaar na hun straf gingen scheiden. De vergelijking liet zien dat voor ongetrouwde daders het uitzitten van een gevangenisstraf geen effect had op de kans om na die straf in het huwelijksbootje te stappen: daders uit de experimentele groep trouwden even vaak als daders uit de controlegroep. Voor getrouwde daders werd wel een verschil gevonden: een gevangenisstraf verhoogde de kans op een echtscheiding met 20%.
Bij het NCRV-programma “Zij gelooft in mij” zoeken ex-gevangenen, waaronder deze John, naar een nieuwe vrouw. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat een geliefde helpt om criminelen op het goede pad te houden.
Echtscheiding verhoogt kans op crimineel gedrag
Het voornaamste doel van gevangenisstraf is het voorkomen van crimineel gedrag. De invloed van gevangenisstraf beperkt zich echter niet tot alleen het criminele gedrag. Gevangenisstraf grijpt in op heel veel gebieden, waaronder, zoals dit onderzoek laat zien, de huwelijksrelaties van ex-gedetineerden. Uit eerder onderzoek weten we dat getrouwde daders zich minder vaak schuldig maken aan crimineel gedrag dan vrijgezelle of gescheiden daders. Omdat gevangenisstraf de kans op een echtscheiding verhoogt, verhoogt gevangenisstraf hiermee indirect ook de kans op crimineel gedrag.
Dat wil niet direct zeggen dat gevangenisstraf daarom zou moeten worden afgeschaft. Het betekent wel dat met gevangenisstraf wellicht meer delicten zouden kunnen voorkomen als die straf zo wordt ingericht dat optimaal rekening gehouden wordt met de (huwelijks)partners van gedetineerden. Bijvoorbeeld door gedetineerden met een partner hun straf dicht bij huis te laten uitzitten of door het makkelijker te maken om bezoek te ontvangen.
Bron:
Apel, R., Blokland, A.A.J., Nieuwbeerta, P. & Van Schellen, M. (2009) “The impact of imprisonment on marriage and divorce: a risk set matching approach.” Journal of Quantitative Criminology, 26, 269-300. Hier te downloaden.
Mr. dr. Arjan Blokland is senior onderzoeker bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR).