Hoe langer het geleden is dat een schilder zijn laatste penseelstreek zette, hoe minder een schilderij op het oorspronkelijke werk lijkt. Veroudering leidt tot verandering van de textuur, vervorming van de verflaag, korstvorming, verfverlies, een groeiende transparantie en verdonkering door metaalzeepvorming.
Jaap Boon was één van de eersten die voor deze in hoofdzaak chemische verouderingsprocessen de moleculaire oorsprong kon vaststellen. Daarvoor ontwikkelde hij sinds het begin van de jaren negentig vernieuwende massaspectrometrische onderzoeksmethoden. Boon geldt als pionier op het gebied van innovatieve aspecten van de massaspectrometrie van vaste stoffen en composieten. Het zichtbaar maken van de verfcomponenten en hun reactiviteit in verflagen heeft het inzicht in verouderingsprocessen radicaal veranderd en verdiept, aldus de KNAW.
Prof. dr. J.J. (Jaap) Boon is werkzaam bij het Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica in Amsterdam, onderdeel van de stichting Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM). Hij is ook bijzonder hoogleraar aan de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica bij de Universiteit Amsterdam. Boon onderzoekt momenteel de mogelijkheden om met een spin off bedrijfje voor derden onderzoek te verrichten naar verouderingsprocessen in kunst.
Boon voerde zijn speurtocht naar de chemische achtergronden van veroudering in schilderijen uit samen met kunstdeskundigen en restauratoren van onder andere het Het Mauritshuis (Den Haag), het Van Gogh Museum (Amsterdam), het Kröller-Müller Museum (Otterlo), de Tate Gallery en het Courtauld Institute of Art (Londen), en het Canadian Conservation Institute (Ottawa).
Die nauwe samenwerking met de praktijk is volgens de toekenners van de Gilles Holst medaille bijzonder te noemen. Boon werkt bij het FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica in Amsterdam, een bolwerk van wetenschappelijke kennis en geavanceerde technologie voor materiaalkundig onderzoek. Veel van de gebruikte technieken werden door zijn team verder ontwikkeld en geperfectioneerd. Eén van de uitdagingingen daarbij is om met minimale hoeveelheden materiaal maximale kennis op te doen. Het gaat immers om monsters van slechts enkele kubieke micrometers die uit de kostbare schilderijen geprepareerd worden voor het massaspectometrisch en chemisch microscopisch onderzoek.
Pigmenten om zeep geholpen. Metaalzeepaggregaten in Vallende Bladeren (Les Alyscamps) door Vincent van Gogh (Kröller-Müller Museum, Otterlo). De microscoopopname links boven laat zien hoe een metaalzeepaggregaat de verf- en vernislaag omhoog heeft gedrukt; er heeft zich een zogeheten protrusie gevormd. In het midden is een soort kratertje ontstaan. De andere afbeeldingen laten waarnemingen met verschillende technieken aan een dwarsdoorsnede van zo’n kratertje zien. Linksonder is fluorescentiemicroscopie gebruikt. Het materiaal in het kratertje licht op. Rechtsboven is met een elektronenmicroscoop gekeken. Het materiaal in het kratertje is nu donker, omdat het veel organisch materiaal bevat. De microscoopopname rechtsonder is met een infrarood spectrometer gemaakt, en laat de chemische samenstelling van de verschillende materialen zien. Blauw is rijk aan metaalzepen van verzadigde vetzuren. Uit al deze waarnemingen samen kan worden afgeleid hoe de protrusie is ontstaan. Bron: www.fom.nl Klik op het plaatje voor een grotere versie.
De Gilles Holst Medaille wordt eenmaal in de vier jaar toegekend aan Nederlandse onderzoekers die bij voorkeur werkzaam zijn op het grensgebied van de natuur- en scheikunde. De historie van de prijs gaat terug naar 1939, het jaar waarin prof.dr. Gilles Holst zijn 25-jarig jubileum in dienst van de NV Philips vierde. Holst was de grondlegger van de researchactiviteiten van Philips en de eerste directeur van het Philips Natuurkundig Laboratorium in Eindhoven. Ter gelegenheid van zijn jubileum werd het Gilles Holst Fonds opgericht. De prijs, een gouden medaille, werd overigens pas in 1963 voor de eerste keer toegekend, aan de Delftse materiaalkundige prof. dr. W.G. Burgers.
Zie ook:
- Metaalzeepkraters in olieverfschilderijen wereldwijd fenomeen (Kennislinkartikel)
- Beschoten schilderij geeft pigmenten prijs (Kennislinkartikel van NWO)
- Olieverfschilderij is nooit klaar (Kennislinkartikel van FOM)
- Hoe een rode vrouw zwart-wit wordt (Kennislinkartikel van NWO)
- Verkeerd verfrecept (Kennislinkartikel van NWO)
- Over asfalt, mummiepigment en bruinkool in 19e-eeuwse schilderijen (FOM)
- Homepage Jaap Boon bij AMOLF
- Onderzoeksprogramma MolArt 1995-2002 (AMOLF, Engels)
- Onderzoeksprogramma De Mayerne 2002-2006 (NWO)
- Massaspectrometrie (Wikipedia)
- Hoe werkt een massaspectrometer (Aljevragen)
Klik hier voor een PDF met highlights uit het De Mayerne onderzoeksprogramma.
Media over het onderzoek naar schilderijen:
- Jaap Boon te gast in het Wetenschapscafé van Hoe?Zo! radio (mp3)
- De mantel van Lucas (Noorderlicht reportage)
- Verpulverde kunst (Aflevering van Jota!, Teleac/NOT)